Báo Phú Yên trân trọng giới thiệu bài viết của tiến sĩ sử học Đào Nhật Kim (Trường Đại học Phú Yên) với nhiều tư liệu, hình ảnh quý mới phát hiện, lần đầu tiên công bố về phong trào Cần Vương và những cuộc đấu tranh chống ngoại xâm tại Phú Yên cuối thế kỷ XIX. Trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.

Năm 1868, nhân lễ tứ tuần của vua Tự Đức, Thủy Xá và Hỏa Xá xin đến ngày vào lạy khánh tiết và được vua nghị chuẩn. Vua giao cho đạo Phú Yên nhận lễ vật của nước Thủy Xá 2 ngà voi, nước Thủy Xá 1 ngà voi, 1 sừng tê giác và cho hai nước khỏi đến kinh làm lễ.

Theo phong tục, những con vật hiến sinh đều để nguyên con, đem thui, thịt cúng phải ăn hết tại chỗ, nếu dư thừa thì để lại tại nơi cúng.

Sau khi lên ngôi, vua Gia Long tiếp tục chính sách bang giao hòa hiếu với nước Nam Bàn, mà đại diện là hai vua Thủy Xá (Pơtao Ea) và Hỏa Xá (Pơtao Pui), vốn trước đây là phiên thuộc của nước Đại Việt từ thời Lê Thánh Tông.

Quân đội nhà Nguyễn từ Gia Long đến Tự Đức là quân đội được tổ chức khá mạnh, từng bước được tăng cường và đi vào chính quy hóa, từ tổ chức cho đến trang bị.

Năm 1830, chuẩn cho cơ Phú Yên và các đội pháo thủ, thủy kiên trấn Phú Yên, lệ chia làm 3 ban, sai phái không xuể, nên đổi làm hai ban. Cũng năm này đổi kỳ điểm binh hàng năm vào tháng 1 tháng 2 kiểm một thể. Việc điểm xong thì lưu thao diễn đến mồng một tháng 3, xét người không có ban thứ thì lưu ngũ làm việc, có ban thứ thì theo lệ chia ban.

Để tăng cường việc phòng thủ, năm 1839, theo dụ của vua Minh Mạng, tỉnh Phú Yên huy động thêm: “quan binh đắc lực, súng ống, khí giới đầy đủ, chia ngồi vào tàu thuyền nhanh chóng ra ngoài biển cả, cốt cho đến khi trông về không thấy bờ biển, tổ chức qua lại tra xét. Khi gặp thuyền giặc thì lập tức treo cờ, bắn súng, cho những thuyền binh đi tuần biển đến tiếp, nhanh chóng tiến lại, góp sức vây đánh”1.

Dân phu tuần phòng các đồn ải luôn được Nhà nước cấp tiền gạo, lương mỗi người 5 tiền, 1 phương gạo.

Những người lớn tuổi ở thôn Phước Đồng (xã An Hải, huyện Tuy An) vẫn không biết rằng ai đã đặt tên cho khu gành đá đẹp tuyệt ở đây là Hang Cọp. Họ nói chỉ nghe lưu truyền rằng từ lâu lắm, có một con cọp từ trên núi đi lạc xuống vùng biển này rồi chui vào hang ấy trú ngụ.

Năm Thiệu Trị thứ 1 (1841), thăng Thự Đông các Đại học sĩ lĩnh Thượng thư bộ Hình như trước; rồi gia hàm Thái tử Thái bảo. Năm Thiệu Trị thứ 2 (1842), vua đi tuần ra Bắc, ông sung chức Khâm sai đốc lý tra biện các việc án. Năm Thiệu Trị thứ 6 (1846), ban ơn gia chức Ngự tiền đại thần, cho đeo băng ngọc.

Thưởng phạt được thực hiện theo định kỳ và quy thành khóa gọi là “khảo khóa”. Khảo khóa nhằm xem xét đánh giá năng lực, đạo đức để phân loại quan chức. Dựa trên kết quả đó, triều đình xét thăng chức hay giáng chức, lưu đày hay chuyển đi nơi khác đối với quan lại.

Muốn có một bộ máy nhà nước mạnh thì phải có một cơ chế thích hợp và đội ngũ quan lại tài năng. Đội ngũ này phải được thông qua con đường thi cử để tuyển chọn. Trong việc giáo dục, đào tạo để tuyển chọn quan lại, ngoài trường Quốc tử giám ở Kinh đô, triều Nguyễn còn mở các trường học và tổ chức thi cử ở các dinh (trấn) và phủ, huyện.

Để Lý trưởng tăng cường trách nhiệm quản lý dân đinh trong xã, nhà Nguyễn thường xuyên tiến hành duyệt tuyển theo định kỳ cứ 5 năm (sau đó tăng lên 6 năm/lần). Năm 1823, triều đình quy định cử các quan văn, võ từ hàm tam phẩm trở lên phối hợp của các quan đứng đầu huyện tổ chức duyệt tuyển.

Năm 1805, vua Gia Long ban lệ trên phạm vi toàn quốc về tội lậu đinh. Phân biệt thành 2 loại lậu đinh có sản nghiệp và lậu đinh không có sản nghiệp.

Từ TP Tuy Hòa, chúng ta đi về phía tây nam theo tỉnh lộ 645 khoảng 35km sẽ đến xã Sơn Thành Tây. Từ đây, chúng ta tiếp tục đi trên con đường vừa kiên cố bằng bê tông về phía nam (khoảng 6km) sẽ đến suối nước khoáng Lạc Sanh (thuộc thôn Lạc Đạo, xã Sơn Thành Tây, huyện Tây Hòa).

Theo quy định năm Minh Mạng thứ 9 (1828), tất cả các Cai tổng đều chọn trong hàng ngũ Lý trưởng người nào nhanh nhẹn, giỏi việc mới bổ dụng. Tri huyện có nhiệm vụ báo cáo danh sách Cai tổng, Phó cai tổng lên cấp trên để xin văn bằng, mộc triện mới được bổ dụng.

Năm Minh Mạng thứ 17 (1836) đổi cấp dấu kiềm cho các phủ, huyện. Theo quy định trước, dấu kiềm làm bằng gỗ, đều khắc chữ “tín”, nay đổi lại; dấu của phủ, huyện làm bằng đồng. Dấu của phủ, 5 phân vuông; của huyện, 4 phân 5 ly vuông, đều khắc rõ danh hiệu của địa phương trấn nhậm.

Các quan Bố chánh, Án sát và Lãnh binh có công việc thì tâu, báo cho Tổng đốc biết rồi nhận nhiệm vụ thực hiện. Duy việc có quan hệ đến sự lợi hại của nhân dân mà ý kiến khác nhau hoặc bị quan trên (Tổng đốc, Tuần phủ) chèn ép thì cho đệ sớ niêm phong tâu báo thẳng về triều đình.