Năm 1830, chuẩn cho cơ Phú Yên và các đội pháo thủ, thủy kiên trấn Phú Yên, lệ chia làm 3 ban, sai phái không xuể, nên đổi làm hai ban. Cũng năm này đổi kỳ điểm binh hàng năm vào tháng 1 tháng 2 kiểm một thể. Việc điểm xong thì lưu thao diễn đến mồng một tháng 3, xét người không có ban thứ thì lưu ngũ làm việc, có ban thứ thì theo lệ chia ban.
Trong thời kỳ này Phú Yên còn có lính trạm. Đây là loại lính nửa binh nửa dịch, không được cấp lương, chỉ được miễn thuế thân và tạp dịch khác. Tuy thế, loại lính này vẫn biên chế theo quân ngũ. Trạm nhiều việc nhất được thưởng 10 phương gạo trạm ít việc nhất được thưởng 4 -5 phương gạo và chỉ để thi hành trong vòng 1 năm (quy định này được đặt ra từ năm 1854). Quan phụ trách nhà trạm là 1 viên Chủ sự, hai viên Thư lại Chánh bát phẩm, hai viên Thư lại hàng Chánh cửu phẩm, 15 Vị nhập lưu thư lại và các phu trạm.
Đầu thời nhà Nguyễn, trên địa bàn Phú Yên có 5 trạm, đến thời Tự Đức tăng lên 2 trạm là 7 trạm. Mỗi dịch hạm cách nhau 20 - 36 dặm, phu phạm từ 30-100 người, tùy theo mức độ hiểm trở của đường sá.
1. Trạm Phú Khê đặt ở thôn Bình Thạc (thuộc xã Xuân Lộc - Sông Cầu ngày nay), nằm giữa núi Yên Bèo (ở phía đông trạm cao 336 mét) và núi Ông Ba Kinh (ở phía tây trạm).
2. Trạm Bình Phước được thành lập từ thời Gia Long, nằm trên đèo Cù Mông, điểm giáp ranh giữa hai tỉnh Phú Yên và Bình Định. Trạm này cách trạm Bình Điền (Bình Định) về phía nam 30 dặm, 72 trượng 3 thước.
3. Trạm Phú Thường (trước 1822 có tên là Phú Đường) đặt tại thôn Khoan Hậu (huyện lỵ huyện Đồng Xuân từ thế kỷ XVIII, nay thuộc xã Xuân Thọ - Sông Cầu). Trạm này cách trạm Phú Khê ở phía bắc 28 dặm 105 trượng.
4. Trạm Phú Tân đặt tại thôn Phú Tân (An Cư - Tuy An ngày nay), cách trạm Phú Thường 27 dặm 107 trượng và 5 tấc.
5. Trạm Phú Vinh (Phú Vang) đặt tại thôn Phú Vinh - Tuy An (nay thuộc Bình Kiến - thành phố Tuy Hòa) cách nhà trạm Phú Tân 27 trượng 5 thước.
6. Trạm Phú Thịnh (Phú Thạnh) đặt ở thôn Trường Thạnh - Tuy Hòa. Thời Gia Long được gọi là Phú Đê, năm 1824, đổi làm trạm Phú Thịnh cách trạm Phú Vinh 23 dặm 96 trượng.
7. Trạm Phú Hòa đặt trên núi Đại Lãnh trên đường qua đèo Hổ Dương (đèo Cả) cách trạm Phú Thịnh 23 dặm 75 trượng.
8.4. Trang cấp
-Về hiệu cờ: Tỉnh Phú Yên có cấp cờ giải tuyết bạch để làm dấu hiệu.
Cờ Ngũ hành: 1 bức, nội tâm vàng đậm, viền, nẹp đỏ tươi; 1 bức nội tâm đỏ tươi; viền nẹp quan lục, 1 bức nội tâm quan lục, viền, nẹp làm già; 1 bức nội tâm tuyết bạch, viền, nẹp vàng đậm; 1 bức nội tâm làm già, viền, nẹp tuyết bạch.
Cờ Vệ Phú Yên: nội tâm đỏ tươi, cờ vuông, đính chữ, dùng tuyết bạch, dưới cũng thế.
Cờ Thủy vệ: nội tâm già, viền nẹp đỏ thẳm.
Cờ Cơ Phú Yên: nội tâm viền tuyết bạch.
Cờ Đội Phú Yên: nội tâm sắc đỏ, đuôi nhọn sắc vàng, giải sắc xanh.
-Về quân trang: Năm 1827, cấp cho mỗi cơ có trống, chiêng, la đồng mỗi thứ một chiếc, mỗi đội đều 20 cây điểu sang, 20 thương dài, mỗi cây điểu sang cấp 50 viên đạn.
Năm 1828, định lệ cấp binh khí cho các cơ đội từ Quảng
Cung cấp trữ tại trấn cho các đội pháo thủ chuyên giữ súng ống, 200 súng tay, 400 cây giáo trường2.
Năm 1836, nghị chuẩn cấp súng thạch cơ và điểu sang cho vệ Phú Yên: “Mỗi vệ cơ, thạch cơ, điểu sang, thương dài đều 200, đều 100 phiến hỏa thạch, đều 21 đoản đao, đều 1 chiêng, trống, la đồng truyền thanh thau. Thủy vệ Phú Yên, 100 thạch cơ điểu sang, 200 thương dài, 3 đoản kiếm, trống trận, la đồng đều 3, đoản đao 7; Cơ phú tráng (2 đội) bắc cơ điểu sang, thương dài đều 40; Đội bắc thủ 1 kỳ đao; Đội tuần thành 16 thương dài” 3.
Ở Phú Yên, mỗi cây điểu sang cấp 5 phiến hỏa thạch, đến năm 1839, mỗi cây cấp 10 phiến hỏa thạch, để dùng việc binh... Hàng năm nếu có diễn tập sai phái đánh giặc, nếu có hao tổn thì thổ ty tỉnh tâu lên kiểm kê xét thực tế tiêu hủy, để sung đủ theo lệ. Không nên câu lệ mỗi năm tiêu 1 phiến (lệ trước: biền binh thao diễn, cứ mỗi năm 1 cây súng, chi tiêu 1 viên phiến thạch). Đến như khi thao diễn, bắn thứ thạch cơ điểu sang, cần phải xét số thạch cơ điểu sang mà các vệ, cơ thuộc tỉnh được giữ và dự trữ khi cần dùng. Lại còn thần công ở ngoài thường xuyên thao diễn hoặc thử cũng nên chia cấp hỏa thạch. Vậy Tướng quân, Tổng đốc, Tuần phủ, Tham tán, Hiệp tán, Đề đốc mỗi viên 30 phiến; Phủ doãn, Bố chính, Án sát, Phủ thừa, Lãnh binh, mỗi viên 20 phiến, Quản vệ, Quản cơ, Thành thủ úy, Phòng thủ úy mỗi viên 10 phiến, Suất đội mỗi viên 5 phiến, để thao diễn bắn thử 4.
- Về lương bổng: Lương bổng của binh lính Phú Yên ở thời Nguyễn gồm 3 loại: ruộng lương, ruộng khẩu phần và lương tháng. Mỗi binh lính được cấp từ 0,7 đến 1 mẫu ruộng lương (dân đinh 0,5 mẫu). Lương tháng lính được cấp bằng tiền và gạo.5
Phó Giáo sư ĐỖ BANG'
1. Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, Giáo Dục, sđd, T.II, tr. 806.
2. Nội các triều Nguyễn, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, T.IX, Sđd, tr. 517.
3. Nội các triều Nguyễn, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, T.IX, Sđd, tr. 521.
4. Nội các triều Nguyễn, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, T.IX, Sđd, tr. 526-527.
5. Theo cách ước tính của Pierre Pasquier, đồng thời căn cứ lệ thuế năm 1812, cứ 1 quan tiền cho ngang 1 phương gạo, thì lương tháng phổ biến của người lính Nguyễn tương đương 67kg gạo.
