Năm Gia Long thứ 2 (1803), triều đình ra định lệ cấm ẩn lậu số đinh.  Lậu 1 đinh thì xã trưởng bị 100 roi, và đi hành dịch một năm, người nào  tố cáo thì được thưởng 30 quan; lậu 2 đinh trở lên đến 10 đinh, thì cứ số gia thêm hành dịch, người nào tố cáo thì được thưởng 300 quan hay được miễn lao dịch 10 năm; từ 11 đinh đến 15 đinh thì xã trưởng đi hành dịch vĩnh viễn, người tố cáo được miễn lao dịch suốt đời; từ 16 đinh trở lên, thì xã trưởng bị tội chết, người tố cáo được miễn lao dịch suốt đời. Nếu cáo sai, vu cáo thì bị phạt1 .

Năm 1805, vua Gia Long  ban lệ  trên phạm vi toàn quốc về tội lậu đinh. Phân biệt thành 2 loại lậu đinh có sản nghiệp và lậu đinh không có sản nghiệp.

Năm Gia Long thứ 6 (1807), định rõ điều lệ cấm về lậu đinh: “lậu một đinh có gia sản, thì xã trưởng bị phạt 60 trượng, thu tiền 30 quan để thưởng cho kẻ tố giác; lậu 2, 3 đinh, xã trưởng bị 60 trượng và đồ một năm, kẻ tố giác được miễn thuế dung, thuế điệu 2 năm, nếu người cùng cáo giác thì chỉ thưởng cho một người đầu đơn; lậu 4, 5 đinh, 6, 7 đinh, 8, 9 đinh, 10- 14 đinh, xã trưởng đều bị xử gia bậc tội trượng và đồ, kẻ tố giác cũng được gia bậc lãnh thưởng; lậu từ 15 đinh đến 24 đinh, xã trưởng bị tội lưu, người tố giác được miễn thuế dung, thuế điệu 12 năm; lậu từ 25 đinh trở lên, xã trưởng và vợ con đều phải tội lưu, duy con trai đã có vợ, con gái đã có chồng thì được miễn, người tố giác được miễn phú dịch trọn đời.

Lậu 1 đinh không gia sản, xã trưởng bị phạt 10 roi, lậu thêm mỗi đinh xử thêm 1 bậc, đến 5 đinh thì mãn tội xuy (roi); lậu 6 đinh, xã trưởng bị 60 trượng, thêm mỗi đinh xử thêm 1 bậc, đến 10 đinh thì mãn tội trượng, lại cứ mỗi đinh thì trích 5 quan tiền để thưởng cho người tố giác; lậu từ 10 - 14 đinh xã trưởng cũng chỉ tội mãn trượng, người tố giác cũng chỉ được thưởng 50 quan tiền; lậu từ 15- 19 đinh, 20- 24 đinh, 25- 29 đinh, 30- 34 đinh, 35- 44 đinh, coi như  lệ định có gia sản 2, 3 đinh, 4, 5 đinh, 6, 7 đinh, 8, 9 đinh, 10 - 14 đinh; lậu từ 45 - 59 cùng 60 đinh trở lên thì xem như lệ định có gia sản 15 đinh đến 24 đinh cùng 25 đinh.

Người lậu đinh có gia sản thì bị 60 trượng, không có gia sản thì bị 30 roi, đều phải ghi vào sổ chịu sai dịch.

Xã trưởng ăn hối lộ tang đến 30 quan thì xử tử và truy tang trả lại dân. Xã nào có thôn trưởng thì cũng bị xử nhưng kém hơn so với tội Lý trưởng 3 bậc. Kẻ tố giác báo bắt lậu đinh không đủ số thì không thưởng; nếu cáo không đúng tội thì phạt”.

Năm Tự Đức thứ 23 (1870), định lại lệ phạt ẩn lậu số đinh. Nếu ẩn lậu số đinh thì Lý trưởng phải chịu tội nặng hơn: “Hễ có gia sản lậu 1 đinh phạt 70 trượng, mỗi một đinh lại gia một bậc; 4 đinh thì mãn trượng1, 5 đinh phạt 60 trượng, đồ 1 năm và mỗi đinh lại gia 1 bậc (từ 6 đinh, 7 đinh cũng chỉ xử tội 60 trượng, đồ 1 năm, đến 8 đinh gia một bậc xử tội 70 trượng, đồ một năm rưỡi, còn thì phỏng theo như thế); đến 17 đinh thì tội mãn đồ, 20 đinh xử tội lưu, mỗi 5 đinh lại gia thêm 1 bậc, tội chỉ đến mãn lưu là cùng. Không có gia sản thì lậu 1, 2 đinh miễn xét, lậu 3 đinh phạt 70 trượng, mỗi 3 đinh lại gia một bậc, đến 12 đinh thì mãn trượng, lậu 15 đinh, phạt 60 trượng đồ 1 năm, mỗi 9 đinh lại gia một bậc (như 16 đinh đến 23 đinh) cũng chỉ xử theo tội 60 trượng đồ 1 năm, đến 24 đinh bèn gia 1 bậc phạt 70 trượng, đồ 1 năm rưỡi ; còn thì phỏng theo như thế, đến 57 đinh thì mãn đồ. Lậu đến 60 đinh thì xử tội lưu, mỗi 15 đinh lại gia một bậc, tội chỉ xử đến mãn lưu là cùng2.           

(Còn nữa)

Phó Giáo sư ĐỖ BANG

--------------------------

1. Mãn trượng là tội trượng tột bậc = 100 trượng, mãn đồ là tội đồ tột bậc = 5 năm, mãn lưu là tội lưu tột bậc = phạt đi xa 3.000 dặm

2.Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục chính biên, KHXH,Tập 32, 1975, tr. 34-35.