Theo phong tục, những con vật hiến sinh đều để nguyên con, đem thui, thịt cúng phải ăn hết tại chỗ, nếu dư thừa thì để lại tại nơi cúng.

Lễ hội vùng cao -Ảnh: Đ.LÊ

 

Sau lễ cúng này, dân buôn treo tại cổng làng một số dụng cụ, nhằm thông báo cho người ngoài làng biết không được vào làng. Trong những ngày này, buôn làng không được đánh chiêng, không được hát múa hoặc chơi bất cứ một loại nhạc cụ nào. Thủy Xá và Hỏa Xá khi chết truyền chức lại cho con. 

Theo truyền thuyết Sự tích về Hỏa Xá của người Ba Na do linh mục Guerlach sưu tầm thì khi vua Thủy Xá hoặc Hỏa Xá chết, các cận thần họp lại,  chọn một người có đức tính cần cù, can đảm, thông minh và am hiểu luật tục để kế vị. Theo tập tục, người con trai không được kế tục sự nghiệp cha, vì theo chế độ mẫu hệ, người đó khi lấy vợ sẽ trở thành người của dòng tộc khác. Do vậy, các cận thần thường chọn người em út hoặc người cháu của vị vua đã chết. Khi chọn xong, thì dân buôn lấy sợi dây bông buộc vào cổ tay trái người được chọn. Song, người dân trong xứ cho rằng, vị vua được chọn là do thần linh ứng nghiệm mách trước cho dân biết rồi chỉ định.

Tuy vậy, nhiều người dân sinh sống tại vùng Ayun-par (nay thuộc tỉnh Gia Lai) cho biết: Người được suy tôn làm vua, vì tổ tiên của họ thời xưa để lại một cái roi mây thờ làm vật thiêng, gần nơi vua đặt bàn thờ, nếu có việc cầu đảo đều linh ứng. Khi bị bệnh tật, người dân hay đem lễ vật đến nhà Pơtao nhờ cầu đảo, không thì suốt năm họ không đến nhà. Hỏa Xá có thể làm ra các bệnh dịch và hạn hán; nếu được thỉnh cầu thì Hỏa Xá có thể tạo ra mưa.

Theo phong tục, Thủy Xá là người thuộc họ Rơ chăm; Hỏa Xá thuộc họ Siu. Hai vị Thủy Xá và Hỏa Xá nắm cả vương quyền lẫn thần quyền.

Người mới nối nghiệp vua một mặt giữ lại những cận thần của vị vua cũ, và chọn những cận thần mới trong các làng thuộc quyền cai quản của mình, với số lượng gồm có :

- 1 người giữ việc đổ nước vào ché rượu cho Pơtao uống.

- 1 người nấu cơm.

- 2 người quản tượng.

- 1 người lo việc rèn con dao để cắt dây bông buộc cổ tay khi nhận chức.

- 1 người chuyên đan giỏ và gùi.

- 1 người chuyên việc buộc những sợi dây bông vào cổ tay vị Pơtao mới được cử.

Ngoài ra, còn có 4 phụ nữ chuyên giúp các việc: kéo bông, dệt vải, may áo và khâu cái túi nhỏ để đựng thuốc hút.

Hàng năm, Thủy Xá và Hỏa Xá đều đi thăm viếng các buôn làng thuộc phạm vi mình quản lý. Khi đến buôn làng nào, nơi đó phải mổ 1 con trâu, thịt 1 con heo để cúng thần và để dọn ăn. Ngoài ra, các buôn làng còn chuẩn bị tặng phẩm cho vua gồm 1 cái nồi đồng, 1 con bò, 1 con heo để đem về nhà. Đồng thời, mỗi chủ gia đình tặng cho vua 1 cái cuốc nhỏ bằng sắt, một ít sáp ong và hạt cườm. Năm nào các vua không đi thăm, mà cử cận thần đi thay, thì các làng mổ 1 con heo để cúng và tặng cho vua 1 con heo sống, 1 cái chén đồng.

II. QUÁ TRÌNH BANG GIAO GIỮA TRIỀU ĐÌNH HUẾ VỚI THỦY XÁ, HỎA XÁ

Việc bang giao giữa Thủy Xá, Hỏa Xá với nước Đại Việt và sau đó là chính quyền Đàng Trong, theo Trương Vĩnh Ký, vào thời các chúa Nguyễn, Thủy Xá và Hỏa Xá đã nộp cống phẩm đều đặn. Việc cống nạp chỉ tạm ngừng trong thời gian xảy ra cuộc chiến giữa nhà Tây Sơn với chúa Nguyễn Ánh.

 (Còn nữa)

Phó Giáo sư  ĐỖ BANG

Phó Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam