Thực hiện chủ trương trên, từ tháng 1/1954 các chiến trường sau lưng địch ở Liên khu 5 lần lượt nổ súng. Ở Quảng Nam từ ngày 4 đến ngày 7/1 ta diệt lô cốt Gò Đình, cứ điểm Câu Lâu và Non Trượt, tập kích vào sào huyệt ngụy quyền ở Hội An. Đêm 11/1 đặc công Khánh Hòa đốt cháy kho xăng địch hơn 4 triệu lít tại Phước Hải (Nha Trang). Ngày 15/1 ta tiến công vào căn cứ tiền phương của địch ở Ninh Hòa tiêu diệt trên 100 tên địch, phá hủy 10 kho vũ khí và phương tiện chiến tranh.

Bộ đội địa phương Phú Yên trong kháng chiến chống Pháp.

III. TƯƠNG QUAN LỰC LƯỢNG GIỮA TA VÀ ĐỊCH TRƯỚC KHI CÓ CHIẾN DỊCH ÁT-LĂNG

Chuẩn bị cho chiến dịch Át-Lăng lực lượng ta gồm có: 3 đại đội địa phương tỉnh.

* c377: Được giao nhiệm vụ tổ chức đánh địch chủ yếu trong địa bàn thị xã và các xã đông bắc sông Đà Rằng.

* c392: Được giao nhiệm vụ tổ chức đánh địch chủ yếu trên địa bàn Tuy Hòa 1.

* c389: Cùng các đơn vị huyện và du kích các huyện đội ở các huyện phía bắc và Sơn Hòa.

4 đại đội địa phương huyện:

* c380 (Huyện đội Sơn Hòa) đánh địch ở Củng Sơn.

* c378 (Huyện đội Tuy Hòa) đánh địch ở phía tây Tuy Hòa.

* c374 (Huyện đội Tuy An) đánh địch ở Tuy An.

* c371 (Huyện đội Đồng Xuân).

Ngoài ra ở các xã, phường có du kích riêng phối hợp với bộ đội địa phương chặn đánh địch.

Về địch: Trên địa bàn tỉnh Phú Yên địch chỉ còn 3 đồn ở Hai Riêng (Sông Hinh), Ma Phu, Cà Lúi (Sơn Hòa), quân số mỗi đồn khoảng 1 đại đội, chủ yếu là người dân tộc.

IV. DIỄN BIẾN CHIẾN DỊCH ÁT-LĂNG

Sáng 20/1/1954 quân Pháp bắt đầu mở cuộc tiến công quy mô chưa từng có ra Phú Yên, lực lượng địch tham gia trực tiếp vào cuộc tiến công này gồm 22 tiểu đoàn của 4 binh đoàn cơ động số 10, 100, 41, 42 và 2 tiểu đoàn dù. Để chi viện cho bộ binh cơ giới tiến công, địch sử dụng hàng chục máy bay ném bom và nhiều trọng pháo từ tàu chiến bắn hàng ngàn quả đạn pháo lên TX Tuy Hòa, dọc quốc lộ 1, trước và trong quá trình bộ binh cơ giới chúng tiến công.

Đợt 1

Tại TX Tuy Hòa địch vừa cho quân đổ bộ lên phường 7, vừa cho 2 tiểu đoàn nhảy dù xuống sân bay thị xã.

* Ở hướng nam, địch sử dụng Binh đoàn số 10, có hàng trăm xe cơ giới và xe bọc thép dẫn đầu vượt đèo Cả.

* Ở hướng tây, địch sử dụng 2 binh đoàn 41, 42 từ Cheo Reo tiến xuống Củng Sơn.

- Qua nghiên cứu nhiều tư liệu của Trung ương, Quân khu 5 và ở địa phương, chúng tôi thấy các tài liệu chưa đề cập rõ đến hướng tấn công của Binh đoàn 100 của Pháp, nhưng tất cả đều khẳng định Binh đoàn 100 (lính Âu Phi) có tham chiến tại chiến trường Phú Yên trong chiến dịch Át-Lăng. Theo lời kể của các nhân chứng, hướng đổ bộ từ biển lên phường 6, phường 7 là lính Âu Phi, quân số khoảng 1 tiểu đoàn. Do đó có thể khẳng định Binh đoàn 100 từ chiến trường Nam Triều Tiên về có tham gia chiến dịch Át-Lăng nhưng chỉ 1 hoặc 2 tiểu đoàn, hướng tiến công của chúng là từ biển đổ bộ lên.

* Tại thị xã: Đại đội 377 cùng đại đội du kích thị xã, du kích các phường dưới sự chỉ huy của đồng chí Đỗ Xuân Sanh - Thị đội trưởng; Trần Tâm - Thị đội phó dũng cảm bám đánh địch tiêu diệt nhiều tên thu nhiều vũ khí, phương tiện chiến tranh.

* Đại đội 377 tập kích vào sân bay thị xã, sở chỉ huy địch trong thị xã cùng với du kích diệt hàng trăm tên giặc.

* Tại đèo Cả: Đại đội 392 cùng du kích các xã Hòa Xuân, Hòa Hiệp, Hòa Vinh chặn đánh địch ngoan cường diệt nhiều địch, kìm giữ bước tiến của địch.

* Huyện Tuy Hòa: Trung đội 17 của Đại đội 377 đánh địch liên tục ở Thạch Tuân, Phước Lộc, Mỹ Lệ, Phú Thứ. Bị ta liên tục đánh trả cộng với phá đường giao thông nên mãi 10 ngày sau địch mới ra được TX Tuy Hòa.

* Tại Củng Sơn: Đại đội 389 đánh địch ở Củng Sơn có sự phối hợp của Đại đội 380 và Đại đội 378 đánh ở tây Tuy Hòa.

Qua 10 ngày đầu của chiến dịch Át-Lăng, LLVT và quần chúng nhân dân Phú Yên đã chiến đấu dũng cảm chống lại cuộc tiến công ồ ạt, tàn bạo của thực dân Pháp, giết và làm bị thương gần 800 tên địch, phá hủy nhiều phương tiện chiến tranh, thu nhiều vũ khí. Giặc Pháp choáng váng trước những trận thắng giòn dã của quân dân Phú yên và Khu 5.

Ngày 2/2/1954, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã điện khen quân dân Tuy Hòa: “Khen ngợi các cán bộ chiến sĩ ở Tuy Hòa và địch hậu Liên khu 5 đã tích cực hoạt động, tiêu hao và tiêu diệt nhiều sinh lực địch, bảo vệ tính mạng và tài sản nhân dân”.

* Các vị trí đóng quân của địch sau khi tạm chiếm Phú Yên:

+ Ở huyện Tuy Hòa 1: Địch chốt ở đồn Núi Hiềm (Hòa Xuân), đồn Bàn Nham.

+ Ở huyện Sơn Hòa: Chốt ở các đồn Ma Phu, Cà Lúi, Ba Bảng (Củng Sơn), Bà Lá, Gò Lớn (Sơn Định), Trụ Bọt (Sơn Hội).

+ Ở Sông Hinh: Chốt ở đồn Hai Riêng, Tuy Bình.

* Ở TX Tuy Hòa:

- 1 tiểu đoàn ở khu Núi Nhạn, 1 đại đội ở Núi Sầm, 1 đại đội dọc đường sắt đến hầm rượu (Nhà hàng Hương Sen bây giờ), 1 tiểu đoàn đóng ở sân bay Khu Chiến (Chóp Chài), 1 tiểu đoàn ở khu Thị đội bây giờ, 1 tiểu đoàn dọc phường 6, phường 7, 1 đại đội ở chùa Hồ Sơn.

Trong 2 ngày 26, 27/1/1954, chủ lực Liên khu 5 tiêu diệt được nhiều cứ điểm quan trọng trên đường 14, tiến vào TX Kon Tum, uy hiếp đường 19, tập kích TX Plâyku. Ngày 28/1, Nava điều Binh đoàn 100 và 2 tiểu đoàn dù cùng 2 binh đoàn 11, 21 ở miền Nam ra đưa lên ứng cứu cho Tây Nguyên.

Đợt 2

Ngày 16/2 địch bắt đầu tiến công ra các huyện phía bắc Phú Yên.

* Binh đoàn 41, 42 tiến theo đường Vân Hòa xuống Xuân Phước, Xuân Quang, La Hai.

* Một cánh tiến xuống Sơn Long, An Xuân, An Nghiệp, Tuy An.

* Binh đoàn số 10 theo quốc lộ 1 đánh ra Chí Thạnh, Sông Cầu.

* Đại đội 371 chặn đánh đường tiến quân của địch từ Xuân Phước xuống La Hai.

* Đại đội 389, 374 cùng du kích An Chấn, An Mỹ, An Cư liên tục đánh địch trên quốc lộ 1. Từ TX Tuy Hòa

ra đến Chí Thạnh chúng phải hành quân mất 4 ngày, bị ta chặn đánh, tiêu diệt và bị thương trên 500 tên.

Đến ngày 21/2/1954 địch đã chiếm giữ được những vị trí trọng yếu TX Tuy Hòa, ngã ba Chí Thạnh, Sông Cầu, La Hai trên trục đường 1 và đường 6. Chúng bố trí thêm một số đồn ở núi Hùng (An Chấn), Gò Điều (thôn Quán Cau), trên đèo Quán Cau.

Giữa lúc địch đang loay hoay củng cố thế trận, Bộ Tư lệnh Liên khu 5 có chủ trương thành lập một số đơn vị chủ lực mới trên cơ sở tách các đơn vị chủ lực ra làm nòng cốt, bổ sung thêm lực lượng địa phương. Phú Yên được tăng cường Tiểu đoàn 375 (vừa được thành lập ngày 25/2/1954 trên cơ sở sáp nhập 3 đại đội: Đại đội Quyết tử của Tiểu đoàn 40 Quảng Nam, 1 đại đội Độc lập của Quảng Ngãi và Đại đội 392 của Phú Yên.

Tháng 3/1954, Liên khu 5 điều động Tiểu đoàn 365 của Trung đoàn 803 về tăng cường cho chiến trường Phú Yên.

(Còn nữa)

Đại tá ĐẶNG PHI THƯỞNG

Nguyên ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Chỉ huy trưởng BCHQS tỉnh Phú Yên