Trong kho tàng di sản văn hóa đá Phú Yên, có một số loại hình thể hiện quan niệm âm - dương lưỡng hợp sâu đậm. Cặp kèn đá hay còn có tên gọi theo cách gọi của nhân dân địa phương là tù và đá, ốc hiệu hoặc cóc đá - cóc kêu - cóc thần - cóc thiêng.

Cố Giáo sư nhạc sĩ Lưu Hữu Phước, nguyên Chủ tịch Hội đồng khoa học về đàn đá Việt Nam, đã từng ao ước: “Chỉ khi nào ta khai quật được đàn đá trong những điều kiện thật bảo đảm về mặt khoa học, và tới lúc nào ta gặp được những bộ đàn đá toàn vẹn ở vị trí không bị xáo trộn thì bấy giờ ta mới có đủ căn cứ để định niên đại chính xác và mới dựng lại được một cách hoàn chỉnh thang âm cơ bản của đàn đá”.

Cũng như các bộ đàn đá cùng nhóm, thang âm đàn đá Tuy An hình như được cấu tạo chủ yếu từ thang bội âm nhưng có xu hướng tiến dần về thang cổ đại. Nó phản ánh trình độ âm nhạc giai đoạn chúng tôi tạm gọi là tiền cổ đại khoảng 3 thiên niên kỷ trước đây. Nó “tiến hóa” hơn N.L.K và đây lại thêm một lập luận củng cố cho giả định của giáo sư Schacffner đưa N.L.K vào một thời kỳ xa xôi hơn nữa.

Trên cơ sở nhận xét về kết cấu thang âm điệu thức của đàn đá Tuy An, có sự so sánh đàn đá Tuy An với các bộ đàn đá Khánh Sơn, Bác Ái và Ndut Lieng Krak; Giáo sư nhạc sĩ Tô Vũ đi đến kết luận:Tuy An có thể xem là một bộ đàn đá cổ xưa đích thực.

Đàn đá Tuy An được những nhạc sĩ tên tuổi nghiên cứu chuyên sâu dưới góc độ âm nhạc. Giáo sư Nhạc sĩ Tô Vũ – Trong đề cương báo cáo khoa học so sánh dưới góc độ âm nhạc học đàn đá Tuy An với các bộ đàn đá được phát hiện: Nd2K-KS và B.A; sau khi nghiên cứu luận giải vấn đề cơ bản đối với các nhà âm nhạc học: đàn đá hay đá kêu?

LTS: Ngày 19/8, nhân kỷ niệm 65 năm Ngày truyền thống Báo Phú Yên (19/8/1946-19/8/2011), Ban tổ chức Cuộc thi viết: “Phú Yên - Ký ức và ước vọng” đã trao giải cuộc thi. Giám đốc Sở Văn hóa – Thể thao – Du lịch Phan Đình Phùng, Phó Trưởng Ban tổ chức cuộc thi đã báo cáo tổng kết cuộc thi này. Xin giới thiệu cùng bạn đọc.

Ở một nghiên cứu khác, sau khi xác định được tư cách nhạc khí của 2 hiện vật (cặp kèn đá Tuy An - NHS) và bằng phương pháp âm nhạc học so sánh dựa trên những định đề của nhạc khí học lý luận, Giáo sư - Nhạc sĩ Tô Vũ đã rút ra những đoán định hợp lý:

Khác với các loại hình Di sản văn hóa đá đề cập ở phần trên ít nhiều đều đã tìm thấy ở các tỉnh Nam Trung Bộ - Tây Nguyên và Đông Nam Bộ. Phú Yên có những Di sản văn hóa đá mang giá trị lịch sử - văn hóa đặc biệt mà không ở đâu có. Cặp kèn đá Tuy An được xem là độc đáo trong kho tàng Di sản văn hóa đá của Phú Yên. Tính độc đáo của cặp kèn đá Tuy An thể hiện ở tính “độc nhất vô nhị”.

Đầu năm 1947, thực dân Pháp mở rộng chiến tranh ra toàn quốc. Theo chủ trương của Hồ Chủ tịch và Chính phủ, ta tiến hành việc tiêu thổ kháng chiến, phá hoại các công trình văn hóa, lịch sử, nhà cửa, đường sá để địch không chiếm làm nơi đóng quân.

Bên cạnh những điểm tương đồng, Di sản văn hóa đá thời tiền – sơ sử ở Phú Yên có những điểm khác biệt. Các di vật phát hiện tại di tích Eo Bồng cho thấy chủ nhân của nó có quá trình định cư sinh tồn liên tục theo thời gian từ hậu kỳ đá cũ, đến sơ kỳ đá mới và kéo dài đến hậu kỳ đá mới; khác với sự ngắt quãng về thời gian trong quá trình cư trú của cư dân tại một số di tích ở Tây Nguyên và một số di tích khảo cổ học phát hiện tại các tỉnh thuộc vùng duyên hải Nam Trung Bộ.

Hòa Quang quê tôi là xã đồng bằng trù phú của vùng châu thổ sông Ba, tựa lưng vào dãy Trường Sơn hùng vĩ. Xã gồm 13 làng bao quanh núi Miếu, nơi sinh ra nhiều người con anh hùng, góp công giải phóng quê hương và xây dựng đất này giàu đẹp.

Di sản văn hóa đá thời tiền - sơ sử ở Phú Yên có nét tương đồng với các tỉnh vùng Nam Trung Bộ -Tây Nguyên - Đông Nam Bộ, là đã phát hiện được số lượng công cụ đá khá lớn thuộc thời đại đồ đá và thời đại kim khí.

Làng tôi ở Hòa Mỹ (huyện Tây Hòa) bên sông Bánh Lái, một dòng sông nhỏ chảy về từ dãy núi Đá Đen. Lúc còn sống, nội tôi thường kể: “Nói sông Bánh Lái là vì hồi tao còn con gái, ở tận dưới miệt biển, người ta còn theo sông lên núi trên này lấy cây làm bánh lái thuyền”.

Căn cứ vào một số đặc điểm từ dấu tích vật chất của các ngôi mộ như kiểu dáng kiến trúc, cách thức trang trí, vật liệu xây dựng,... và những điều kiện địa lý lịch sử ở vùng phụ cận, chỉ có thể đoán định đây là những khu mộ táng của những lớp cư dân người Việt vào thời kỳ đầu của quá trình định cư, khai khẩn, xây dựng vùng đất Phú Yên khoảng thế kỷ XVII-XVIII.

Khi tôi đẩy cánh cửa sắt màu xanh, thò đầu vào nhà và gọi váng lên “Thầy ơi! Thầy ơi!”, liền gặp ngay nụ cười hiền hậu của thầy. Bao giờ cũng vậy, thầy chẳng khi nào trách móc vì sao mãi đến giờ tôi mới tới.

Khu giếng đá cổ xóm Vườn và khu giếng đá cổ Hòa An thuộc loại hình di tích khảo cổ. Những giếng cổ này ra đời cách đây hàng trăm năm gắn liền với sự hình thành những cộng đồng cư dân là những dấu tích vật chất minh chứng cho lịch sử hình thành và phát triển của một làng quê, một vùng đất.

Quốc lộ 25 do người Pháp mở từ những năm 20 của thế kỷ XX trong hệ thống đường đông - tây nối liền duyên hải với tây nguyên. Đường có tên là Liên tỉnh lộ 7, xuất phát từ tuy hòa (Phú Yên) và kết thúc tại quốc lộ 14 thuộc huyện chư Sê (tỉnh gia Lai).

Vịnh Xuân Đài nằm cách TP Tuy Hòa khoảng 45km về phía bắc với một vùng non xanh nước biếc, sơn thủy hữu tình lại chứa đựng nhiều sự kiện lịch sử quan trọng liên quan đến vùng đất Phú Yên.