Tính hệ thống của Di sản văn hóa đá Phú Yên thể hiện ở tính sáng tạo không ngừng của chủ thể văn hóa trong việc tạo ra những di sản văn hóa đá.
Trong đó lớp văn hóa bản địa với những công cụ đá của người tiền sử; tiếp đến là những di sản văn hóa đá thuộc lớp văn hóa giao lưu với Trung Hoa và Ấn Độ, nổi bật là những di sản văn hóa đá thuộc văn hóa Chăm với các nhóm: Bi ký, tượng người, tượng động vật, đài thờ, các chi tiết trang trí kiến trúc và sau đó là những di sản văn hóa đá thuộc lớp văn hóa giao lưu với phương Tây như các công trình xây dựng phục vụ phát triển kinh tế - dân sinh trong lịch sử cận hiện đại. Nhờ tính hệ thống mà di sản văn hóa đá Phú Yên liền mạch không bị đứt gãy. Đồng thời với tư cách là một thực thể đã góp phần tạo nên nền tảng văn hóa - tinh thần của các cộng đồng dân cư ở vùng đất Phú Yên trong lịch sử phát triển. Tính hệ thống của di sản văn hóa đá vật thể Phú Yên luôn hàm chứa trong đó tính giá trị.
Tính giá trị của Di sản văn hóa đá Phú Yên, theo mục đích có thể chia thành giá trị vật chất và giá trị tinh thần; theo ý nghĩa có thể chia thành giá trị sử dụng, giá trị đạo đức và giá trị thẩm mỹ; theo thời gian có thể phân biệt các giá trị vĩnh cửu với giá trị nhất thời. Những giá trị đó vừa cụ thể vừa đan xen hòa quyện vào nhau như một chỉnh thể thống nhất vì mục đích phục vụ con người, cho nên có tính nhân sinh.
Tính nhân sinh của Di sản văn hóa đá Phú Yên, phân biệt văn hóa như là một hiện tượng xã hội (do con người sáng tạo ra) với các giá trị tự nhiên (thiên tạo). Văn hóa là cái tự nhiên được biến đổi bởi con người. Sự tác động của con người vào tự nhiên có thể mang tính vật chất (như việc chế tác đàn đá, kèn đá, các công cụ sản xuất bằng đá, các tác phẩm điêu khắc bằng đá…) hoặc tinh thần (như hình tượng đá qua những sáng tạo văn học - nghệ thuật). Do mang tính nhân sinh, nên Di sản văn hóa đá Phú Yên trở thành sợi dây nối liền con người với con người, nối liền quá khứ với hiện tại; nó thực hiện chức năng giao tiếp và có tác dụng liên kết cộng đồng người lại với nhau. Nếu ngôn ngữ là hình thức của giao tiếp thì di sản văn hóa là nội dung của nó. Di sản văn hóa đá Phú Yên rất đa dạng, phong phú, mỗi một di sản văn hóa đá đều in những dấu ấn của chủ thể sáng tạo trong từng giai đoạn lịch sử. Vì vậy Di sản văn hóa đá Phú Yên còn có tính lịch sử sâu sắc.
Tính lịch sử của Di sản văn hóa đá Phú Yên, giúp phân biệt di sản văn hóa đá như sản phẩm của một quá trình và được tích lũy qua nhiều thế hệ với văn minh như sản phẩm cuối cùng, chỉ ra trình độ phát triển của từng giai đoạn. Tính lịch sử tạo cho di sản văn hóa đá Phú Yên một bề dày, tầm cao và chiều sâu. Tính lịch sử buộc văn hóa phải tiến hành phân loại và phân bố lại các giá trị. Tính lịch sử được duy trì bằng truyền thống văn hóa. Đây là những giá trị tương đối ổn định được tích lũy và tái tạo trong cộng đồng người qua không gian và thời gian, được đúc kết thành những tinh hoa văn hóa và cố định hóa dưới dạng các sản phẩm văn hóa mang tính vĩnh hằng. Di sản văn hóa đá Phú Yên trước hết thuộc về di sản văn hóa vật thể; nhưng không phải là duy nhất. Vì trong những Di sản văn hóa đá vật thể đó luôn chứa đựng những giá trị văn hóa phi vật thể. Đây mới thực sự là “linh hồn” của Di sản văn hóa đá Phú Yên.
Như vậy, tính hệ thống và tính lịch sử là một đặc trưng nữa của Di sản văn hóa đá Phú Yên.
Di sản văn hóa đá Phú Yên có mối quan hệ gắn bó với các Di sản văn hóa đá khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nguyên trong suốt tiến trình lịch sử. Song do điều kiện lịch sử, địa lý, nhân văn và nhiều yếu tố khác đã tạo cho Di sản văn hóa đá Phú Yên có những giá trị khoa học trong nghiên cứu lịch sử - văn hóa; nghiên cứu mỹ thuật riêng, độc đáo. Những đặc trưng này, đã phản ảnh giá trị lịch sử - văn hóa và tiềm năng to lớn của Di sản văn hóa đá Phú Yên. Theo đó Di sản văn hóa đá Phú Yên cần được bảo tồn, phát huy giá trị, góp phần phát triển kinh tế - xã hội và nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân địa phương.
Thạc sĩ . NGUYỄN HOÀI SƠN
