Năm 1993, trong một chuyến công tác về buôn đồng bào dân tộc thiểu số xã Phước Tân, huyện Sơn Hòa, tôi tình cờ nhìn thấy chiếc chóe sành men màu xanh lục dính nhiều vỏ sò thật lạ mắt bỏ lăn lóc ngoài bờ rào, đã thủng đáy.

Năm 1993, trong một chuyến công tác về buôn đồng bào dân tộc thiểu số xã Phước Tân, huyện Sơn Hòa, tôi tình cờ nhìn thấy chiếc chóe sành men màu xanh lục dính nhiều vỏ sò thật lạ mắt bỏ lăn lóc ngoài bờ rào, đã thủng đáy.

Khởi nghĩa Võ Trứ bùng nổ năm 1900 ở Phú Yên phản ánh phong trào giải phóng dân tộc những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ở nước ta chuyển sang hình thức đấu tranh mang màu sắc tôn giáo.

Cách đây 2 năm, chúng tôi có dịp đưa nhà giáo lão thành Bùi Xuân Các về nhà con gái ông ở Nha Trang sau chuyến ra thăm Phú Yên. Trên chuyến tàu đêm, chúng tôi nghe ông kể về một thời hoạt động cách mạng gắn bó với vùng đất Phú Yên. Những kỷ niệm ùa về cùng với niềm tin mà thầy gửi gắm vào những học trò thế hệ sau của trường Lương Văn Chánh nói riêng và nhân dân Phú Yên nói chung, sẽ có một ngày làm rạng danh đất Phú.

Cách đây 2 năm, chúng tôi có dịp đưa nhà giáo lão thành Bùi Xuân Các về nhà con gái ông ở Nha Trang sau chuyến ra thăm Phú Yên. Trên chuyến tàu đêm, chúng tôi nghe ông kể về một thời hoạt động cách mạng gắn bó với vùng đất Phú Yên. Những kỷ niệm ùa về cùng với niềm tin mà thầy gửi gắm vào những học trò thế hệ sau của trường Lương Văn Chánh nói riêng và nhân dân Phú Yên nói chung, sẽ có một ngày làm rạng danh đất Phú.

Lúc này Blainville mới thật sự hoảng hốt và không tin vào điều này: “Đầu tiên, tôi không tin vào lời những tên này, bởi hệ thống hội tề, chức sắc các làng khu vực Vũng Lắm không một ai đến báo tin.

Như vậy, ngay từ khi Võ Trứ rời khỏi bản quán dấn thân trên con đường cứu nước theo tư tưởng mới, thì trong nhận thức của thực dân Pháp-ông là đối tượng cực kỳ nguy hiểm cho an ninh của chúng.

Từ lâu, chúng tôi được nghe người dân tộc Chăm H’ Roi ở phía tây tỉnh Phú Yên có phong trào “Nước xu” từ những năm 1936–1939, do ông Săm Brăm (hay còn gọi là ông Hội Chàm) ở làng Chăm Piêng, xã Bầu Bèn, nay thuộc buôn Ma Hóa, xã Phước Tân (huyện Sơn Hòa) dấy lên để chống lại chính sách hà khắc của thực dân Pháp.

Từ lâu, chúng tôi được nghe người dân tộc Chăm H’ Roi ở phía tây tỉnh Phú Yên có phong trào “Nước xu” từ những năm 1936–1939, do ông Săm Brăm (hay còn gọi là ông Hội Chàm) ở làng Chăm Piêng, xã Bầu Bèn, nay thuộc buôn Ma Hóa, xã Phước Tân (huyện Sơn Hòa) dấy lên để chống lại chính sách hà khắc của thực dân Pháp.

Từ ngày 8/5/1900, nghĩa quân Võ Trứ tiến hành một số hoạt động đánh phá khu vực Trà Kê, Cà Lúi và các vùng lân cận. Ngày 14/5/1900, sau lễ tế cờ tại làng Phú Giang nghĩa quân có khoảng 600 người kéo từ làng Đồng xuống Xuân Lãnh, La Hai theo đường đèo Cây Cưa ra Sông Cầu.

“Bạn ơi hãy đến quê hương chúng tôi, mía ngọt chè xanh bông trắng lưng đồi, nghe sóng vỗ rì rào biển cả, vút phi lao gió thổi trên đồng...”. Tôi xin được mượn lời của nhạc sĩ Đỗ Nhuận để thay cho những cảm nhận về đất nước mình, bởi lẽ đó như một bức tranh vô cùng tuyệt mỹ với lời mời gọi đến với quê hương Việt Nam, với những đồng, những biển, những âm thanh bình dị nhưng tha thiết biết nhường nào.

“Bạn ơi hãy đến quê hương chúng tôi, mía ngọt chè xanh bông trắng lưng đồi, nghe sóng vỗ rì rào biển cả, vút phi lao gió thổi trên đồng...”. Tôi xin được mượn lời của nhạc sĩ Đỗ Nhuận để thay cho những cảm nhận về đất nước mình, bởi lẽ đó như một bức tranh vô cùng tuyệt mỹ với lời mời gọi đến với quê hương Việt Nam, với những đồng, những biển, những âm thanh bình dị nhưng tha thiết biết nhường nào.

Vũ khí của nghĩa quân Võ Trứ chủ yếu là giáo mác, lao làm bằng cây lồ ô, cây giang vạt nhọn rất sắc bén. Dân binh miền núi trang bị nỏ bắn tên thuốc độc, dao bảy, lăng khiên; người Kinh thì sử dụng rựa cán dài (do đó thực dân Pháp gọi nghĩa quân là “giặc rựa”).

Ở vùng đồng bằng, Võ Trứ lấy chùa chiền làm căn cứ tập hợp lực lượng. Chùa Từ Quang (còn gọi là chùa Đá Trắng), phủ Tuy An được chọn làm nơi hội họp bàn bạc kế hoạch khởi nghĩa và vận động nghĩa quân tham gia; phía sau chùa là dãy núi có nhiều hang đá sâu, kín được nghĩa quân dùng làm nơi cất giấu vũ khí chuẩn bị cho ngày khởi sự.

Tôi sinh ra và lớn lên ở làng Phú Thuận, nơi mà những năm 1885 - 1887 là căn cứ Vườn Xá - Phú Thuận thuộc Quân thứ tổng Hòa Mỹ của nghĩa quân Cần Vương (Lê Thành Phương), tỉnh Phú Yên. Năm 1944, 12 tuổi tôi đậu bằng Sơ học yếu lược và trúng tuyển xuống học trường Tiểu học Pháp - Việt ở phủ Tuy Hòa do thầy Trần Sĩ làm hiệu trưởng.

Tôi sinh ra và lớn lên ở làng Phú Thuận, nơi mà những năm 1885 - 1887 là căn cứ Vườn Xá - Phú Thuận thuộc Quân thứ tổng Hòa Mỹ của nghĩa quân Cần Vương (Lê Thành Phương), tỉnh Phú Yên. Năm 1944, 12 tuổi tôi đậu bằng Sơ học yếu lược và trúng tuyển xuống học trường Tiểu học Pháp - Việt ở phủ Tuy Hòa do thầy Trần Sĩ làm hiệu trưởng.

Sau một thời gian vào Phú Yên, Võ Trứ được sự ủng hộ của đông đảo các tầng lớp nhân dân, tiến hành lập căn cứ chuẩn bị cuộc khởi nghĩa. Các căn cứ chủ yếu được xây dựng ở vùng rừng núi thuộc hai huyện Sơn Hòa và Đồng Xuân.

Việc chữa bệnh của thầy chùa Đá Bạc đã lôi cuốn nhiều người ở Bình Định và các tỉnh lân cận đến ngày càng đông khiến cho chính quyền thực dân Pháp lo ngại và ra lệnh ngăn cấm, truy bắt thầy chùa Đá Bạc. Võ Trứ cũng bị liên lụy và bị bắt giam tại nhà lao Tuy Phước, nhưng sau đó trốn thoát.