Từ ngày 8/5/1900, nghĩa quân Võ Trứ tiến hành một số hoạt động đánh phá khu vực Trà Kê, Cà Lúi và các vùng lân cận. Ngày 14/5/1900, sau lễ tế cờ tại làng Phú Giang nghĩa quân có khoảng 600 người kéo từ làng Đồng xuống Xuân Lãnh, La Hai theo đường đèo Cây Cưa ra Sông Cầu. Lực lượng đi đầu là dân binh người dân tộc được trang bị nỏ bắn tên thuốc độc cùng với nghĩa binh người Kinh trang bị giáo mác và phần lớn là rựa. Mỗi người đeo một lá bùa hộ mạng với niềm tin đạn sẽ không bắn trúng. Võ Trứ đi giữa, các vị sư tăng đi hai bên điều khiển gương cao lá cờ màu đỏ, thêu bốn chữ vàng “Minh Trai Chủ tể”. Đội Khỏe đi tiên phong, Cai Năm đi tập hậu, đội ngũ chỉnh tề, hùng khí ngất trời, hùng hổ kéo xuống Sông Cầu. Trên đường nghĩa quân đi qua, nhân dân các làng Lương Sơn, Sơn Xuân, Định Trung, Trung Lương, Phương Lưu, Khoan Hậu, Cao Phong, Long Phước đón mừng, tiếp tế lương thực và gia nhập nghĩa binh làm cho lực lượng tăng lên trên 1.000 người. Báo cáo của công sứ Phú Yên Blainville gửi Khâm sứ Trung kỳ có đoạn viết: “Võ Trứ đi qua làng nào cũng có yết bái, treo cờ để đón rước như đón rước một vị thượng quan đi kinh lý hay một giáo chủ đạo Hồi”(1). Võ Trứ còn bí mật cho người đột nhập vào làng Long Phước- sát nách Sông Cầu “cắm lá cờ ghi dòng chữ “phản đối chính quyền bảo hộ”(2).
Về phía thực dân Pháp, lực lượng trấn giữ tỉnh lỵ Sông Cầu lúc bấy giờ có khoảng 100 lính tập do tên thiếu úy Conchy chỉ huy. Do mật báo, Công sứ Blainville biết trước tình hình nên tất cả binh lính người Việt bị thu súng và hắn còn yêu cầu Công sứ Quy Nhơn chi viện một đại đội lính khố đỏ do hai tên Pháp là Founé và Stanger chỉ huy vào tăng cường ở Sông Cầu.
Khoảng 11 giờ đêm 15/5/1900 (nhằm ngày 17 tháng tư năm Canh Tý), nghĩa quân Võ Trứ đến dốc Găng cách Sông Cầu 1,5km thuộc làng Long Phước thì gặp quân Pháp do Công sứ Blainville cùng đội kỵ binh 50 người của Conchy chỉ huy và thông dịch Nguyễn Chính đi tuần(3). Lực lượng hai bên gặp nhau và trận giáp chiến diễn ra ác liệt tại dốc Găng(4). Sau phát súng lệnh, nghĩa quân đi đầu là dân binh trang bị tên nỏ bắn ra như mưa về phía quân Pháp, lực lượng phía sau xông lên với tiếng hô vang dậy cả một vùng. Tác giả Hành Sơn trong sách Cụ Trần Cao Vân mô tả trận chiến tại dốc Găng: “Võ Trứ biết có quân bảo hộ đề phòng, liền hạ lịnh bắn! Tức thì hàng trăm cây cung đồng thời bắn ra một lượt, tên bay như mưa, hàng nghìn dân binh reo hò vang dậy để trợ oai. Lúc ấy bên lính tuần cũng bắn trả lại ráo riết. Tiếng người la, tiếng súng nổ inh ỏi một phương trời, tưởng không khác nào một trận đại chiến của thời cổ”(5).
Lợi dụng địa thế con dốc cao với những bụi cây găng mọc um tùm hai bên, quân Pháp ẩn nấp và nổ súng đánh trả dữ dội gây tổn thất cho nghĩa quân: Lãnh binh Năm trúng đạn vào đầu chết tại trận cùng với 3 dân binh là người dân tộc ít người; Đốc binh Chủ Sự bị thương rơi vào tay địch. Sau khoảng 10 phút giao tranh trong tình hình chênh lệch về lực lượng và vũ khí, Võ Trứ ra lệnh rút quân trong đêm tối. Quân Pháp không dám đuổi theo, phần vì đạn dượt sắp cạn, phần vì đường núi quanh co hiểm trở, tối trời nên kéo về Sông Cầu canh gác cẩn thận.
Sau cuộc tấn công vào tỉnh lỵ Sông Cầu bất thành, Võ Trứ tập hợp lực lượng tại căn cứ làng Đồng, củng cố bộ tham mưu để chuẩn bị đối phó sự đàn áp của quân Pháp, đồng thời đẩy mạnh hoạt động ở vùng thượng nguồn Thồ Lồ đến Bình Định để phân tán lực lượng địch.
IV. Việc đối phó và đàn áp của thực dân Pháp
Từ khi Võ Trứ rời khỏi làng Quảng Vân (năm 1894), chính quyền thực dân Pháp tại Bình Định đã phát lệnh truy nã. Đặc biệt khi trở thành môn đệ sư thầy Đá Bạc tham gia việc phát thuốc chữa bệnh cho dân, đến khi bị bắt tống giam, rồi thoát khỏi nhà lao... thì hành tung của Võ Trứ bị theo dõi gắt gao. Mật trình của bố chánh Phú Yên dựa vào báo cáo của huyện nha Tuy Phước và lãnh binh Bình Định cho biết hành trạng của Võ Trứ: “Tháng Giêng năm nay vâng lệnh huyện sức truy nã Võ Trứ, qua các sách mọi dọ hỏi, căn cứ dân ở sách Lang Nộn nói tháng 10 năm ngoái y (Võ Trứ-ĐNK) đến tại vùng Lang Bách, Lang Pha thuộc nguồn Hà Thanh, tháng 12 đến xứ Giác Thị thuộc thiểm tỉnh hạt, tháng Giêng năm nay đem vợ con đến Lang Miêu xứ Động Hưu (chưa rõ hạt nào còn đang xét hỏi) trú ngụ… Y vắng nhà đã lâu lại đem vợ con đi trốn, ý là nghe có tiếng đồn vào
(Còn nữa)
-------------------------
(1) Rapport politique-Song Cau, le 29 Juillet 1900... Sđd.
(2) Rapport politique-Song Cau, le 10/6/1900..,. Sđd.
(3) Một số tài liệu trước đây nhầm lẫn sự kiện nghĩa quân Võ Trứ tấn công lỵ sở Sông Cầu là vào mùa hè năm Mậu Tuất (1898). Báo cáo của công sứ Blainville- người đích thân chỉ huy quân Pháp chạm trán với Võ Trứ trong trận đánh tại dốc Găng và nhiều tài liệu khác như La province de Phu -Yen (Tỉnh Phú Yên), BAVH, 1929 của A.Laborde; Theo “Quarante ans de Phu Yen”, Mesmorial de Qui Nhon, d’ Avril 1927; Essai d’histoire des populations montagnardes du Sud-Indochinois jusqua’a 1945 của Bernard Bourotte… đều khẳng định thời điểm Võ Trứ chỉ huy nghĩa quân đánh vào lỵ sở Sông Cầu là đêm 15/5/1900.
(4) Nhiều tài liệu nhầm lẫn là dốc Quýt.
(5) Ngay sáng hôm sau, khi lính Pháp tuần tra phát hiện thêm một nghĩa binh đã tử thương cùng với túi tài liệu nằm trong bụi rậm gần nơi xảy ra chiến sự.
(6) Mật trình của Bố chánh và án sát tỉnh Phú Yên ngày 20/2/1899, Sđd, tr.797-798.
Tiến sĩ ĐÀO NHẬT KIM
