Đồng bào Xuân Phước, Xuân Quang Hy sinh thì chịu, đầu hàng thì không Xuân Phước có hồ Phú Xuân Nhân dân ba xã vui mừng xiết bao.

Khởi nguồn từ bắc Tây nguyên, tích tụ màu mỡ từ đại ngàn Gia Lai, về đến Phú Yên con sông Ba mang trên mình bao nhiêu phù sa nuôi dưỡng cánh đồng lúa trù phú Tuy Hòa. Đã có nhiều bài thơ, bài hát ca ngợi con sông Ba hiền hòa nhưng cũng đã bao lần dậy sóng. Hôm nay, sông Ba đang trở mình với những khát khao phát triển.

Ai lên Phú Mỡ, Cây Dừng Ghé chợ Kỳ Lộ nghỉ chân đôi ngày Tới đây thì ở lại đây Núi non dầu mặc, người dày nghĩa nhơn.

Thôn Trung Trinh thuộc xã Xuân Phương, huyện Sông Cầu, nằm cách quốc lộ 1A chừng vài trăm mét. Phía nam giáp thôn Lệ Uyên (trong địa bạ là Suối Tre), phía bắc giáp Đèo Nại, phía tây có núi Ông Định cao độ 305 m, thấp nhất trong vùng, chạy dài theo hướng bắc nam.

Nước sông Ba chảy ra sông Cái Anh có vợ rồi de (1) gái làm chi! Anh về rước vợ mau đi Kẻo chỉ trở dạ e khi bị đòn.

Ở đông bắc huyện Sông Cầu có nhiều địa danh mang tên Cù Mông: Đảnh (đỉnh) và đèo Cù Mông, đầm và cửa Cù Mông, bán đảo Cù Mông. Có 6/10 xã, thị trấn của huyện Sông Cầu được hưởng “ân huệ” của đầm Cù Mông, Xuân Lộc, Xuân Bình, Xuân Hải, Xuân Hòa, Xuân Cảnh và Xuân Thịnh. Tên Cù Mông đã đi vào ca dao, hò vè, thơ ca.

Đó là một câu hỏi lớn khi tìm hiểu lịch sử Phú Yên thời mở nước. Tiểu quốc Hoa Anh xưa ở đâu? Nhiều nhà nghiên cứu lịch sử đã dày công tìm hiểu và cho đến nay vẫn chưa có lời giải đáp trọn vẹn.

Cánh đồng Tuy Hoà do phù sa sông Ba-Đà Rằng từ ngàn năm trước bồi đắp nên. Xưa hơn nữa, cánh đồng này là biển cả mênh mông, mà dấu vết còn lưu lại ngày nay là các gành đứng giữa các cánh đồng: gành Đá (thôn Mỹ Hoà, xã Hoà Thắng), núi Miếu (xã Hoà Quang), cồn cát trắng (thôn Mỹ Thạnh, xã Hoà Phong), gành Bà (thôn Phước Thành đối diện đèo Dinh Ông).

Xuân Đài là ranh giới giữa hai huyện Sông Cầu và Tuy An, giáp với nhau bởi hai xã An Dân (Tuy An) ở phía Bắc và Xuân Thọ (Sông Cầu) ở phía Nam. Đây là một trong những vùng căn cứ luyện tập binh sĩ dưới thời Tây Sơn hưng binh do các tầng lớp nhân dân ở phủ Phú Yên đứng lên ủng hộ.

Tại buôn Đức xã Ea Trôl có một cái hang sâu, chung quanh miệng hang và cả khu vực lân cận là một bãi đá tảng có những lằn ngang vết dọc như có người cầm dao băm vằm những nhát lớn. Dấu vết này, theo đồng bào Ê Đê, là nơi lưu dấu trận huyết chiến giữa Y Hanh (có Yàng trợ giúp) và tên Cồ hung ác, xảo trá.

Ở vùng núi Chư Hong Di Ao và Chư Man Di Un thuộc địa phận EaLâm và EaLy huyện Sông Hinh có một con voi đầu đàn, xưa kia vốn là một tên cướp khét tiếng bị Yàng bắt về hoá kiếp làm voi đày xuống trần gian để trông coi vùng rừng núi từ EaLy (Sông Hinh) chạy dài lên tận Phước Tân (Sơn Hoà). Cả đàn voi thường lui tới con suối Ea Drông Reng uống nước. Vì nước ở đây ngọt, cỏ lau và chuối rừng nhiều.

Ở buôn Đức thuộc xã Eatrôl, huyện Sông Hinh có một người đàn bà sinh hạ được người con trai đặt tên là Y Rít. Chàng là người con hiếu thảo, chăm chỉ làm ăn, luôn yêu thương giúp đỡ ngươì khác.

Thượng nguồn sông Hinh bao gồm nhiều con suối nhỏ, nằm phía đông-nam dãy Trường Sơn ở nhánh đâm ngang ra biển thuộc địa phận giữa hai tỉnh Đắc Lắc và tỉnh Phú Yên, và tập trung hầu hết ở phía tây-bắc Ma Đrắc. Rừng núi của buôn Kít được coi là rừng đầu nguồn của sông Hinh. Trong thập niên 80, buôn Kít hoang vắng đã biến thành nông trường cà phê bạt ngàn do đất đai ở đây rất màu mỡ.

Rặng núi La Hiên thuộc rặng Trường Sơn, ở địa phận xã Phú Mỡ, huyện Đồng Xuân, có độ cao trên 1.318 mét so với mặt nước biển, nhìn từ xa La Hiên như một mái nhà doi ra chắn gió mưa. Trên rặng La Hiên có hòn núi nhỏ mà dân trong vùng gọi là Hòn Ông và một hòn khác kề bên gọi là Hòn Bà.

Triêm Đức thuộc xã Xuân Quang 2 huyện Đồng Xuân, cách thị trấn La Hai chừng 5km. Tại đây có suối nước nóng từ một ngọn đồi thấp cấu tạo toàn đá Granit, thoải dài về phía sông Cái.

Kỳ Lộ còn có tên gọi khác là Cà Lố thuộc xã Xuân Quang 2 huyện Đồng Xuân. Tên Kỳ Lộ do thực dân Pháp đổi từ Cà Lố. Sông Kỳ Lộ phát nguyên từ Đăk Bớt tỉnh Gia Lai, nhận thêm các phụ lưu như Cà Tơn, suối Cối, Thác Dài, La Hiên mà thành.

Suối Chồng Mâm nằm vắt ngang qua QL25 cách thị trấn Củng Sơn (Sơn Hòa) 3km đường chim bay về phía tây. Người dân địa phương đọc trại Chồng Mâm thành Chầm Mâm. Đây là con suối nhỏ chảy ra từ các dãy đồi thấp ở phía tây và đổ vào sông Ba. Suối sâu, lòng suối có nhiều đá tảng, đá gốc.

Ngày xưa có một người ở nước Hỏa Xá có sức lực phi thường, ông ta có thể vác tảng đá nặng hàng ngàn cân đi đoạn đường dài 5 rựa mà không trở vai, nên được đặt tên là Chơ Rấk (Chơ Rấk = ông rất khỏe).