Ở buôn Đức thuộc xã Eatrôl, huyện Sông Hinh có một người đàn bà sinh hạ được người con trai đặt tên là Y Rít. Chàng là người con hiếu thảo, chăm chỉ làm ăn, luôn yêu thương giúp đỡ ngươì khác.
Suối Ea Ku H’Bốt ở buôn Đức - Ảnh: TRẦN QUỲ
Một hôm Y Rít ra suối bắt cá nhưng từ sáng tới trưa chẳng bắt được con cá nào ngoài con lươn nhỏ, mừng lắm, liền bỏ vào giỏ chạy về nhà.Con lươn nằm trong giỏ dãy dụa, tìm cách nhoài ra, nhưng chiếc giỏ tre kín và chắc chắn nên không thể nào thoát được, liền lên tiếng: “Xin anh đừng thịt tôi. Hãy để tôi trong bầu nước, hàng ngày chỉ cần cho tôi nắm cơm nhỏ thôi, sau này lớn lên tôi sẽ giúp anh”.
Nghe nói, Y Rít lấy làm lạ, song cũng nghe theo, thử bỏ con lươn vào bầu nước, hàng ngày giấu mẹ nhín lại ít cơm để cho lươn ăn. Tuy chịu cảnh kham khổ, giam hãm trong bầu nước nhỏ nhưng con lươn lớn rất nhanh.
Một hôm, đang lúc cho ăn, lươn trồi lên mặt nước nói với Y Rít: “Anh Y Rít ơi, anh hãy thả tôi ra đoạn suối lúc trước để tôi đi đánh giặc”. Y Rít lấy làm lạ, nhưng vì lươn biết nói tiếng người nên chàng cũng làm theo.
Thuở ấy, tại buôn Đức có một người tên là M’tao, giàu có nhưng tính tình thì hung ác, tham lam. Mỗi khi đi ra suối, nhìn thấy đàn lươn vẫy vùng khắp sông suối, M’tao nghĩ bụng, nếu bắt được cả đàn nếu đem bán thì cũng được kha khá tiền, bằng không thì để dành ăn dần. M’tao liền gọi những đứa con trai khoẻ mạnh trong làng ra suối Eatrôl tìm bắt lươn. Nghe tin này, Y Rít kêu gọi bà con trong buôn mình lập tức mang trống mang chiêng đánh thật to để gọi lươn về. Thấy dân làng quá đỗi cực nhọc, lươn ra hiệu cho cả bầy trốn sâu vào trong hang, còn mình thì quay về buôn làng với Y Rít và bà con của anh.
Thấy chỉ có mỗi một con lươn bé nhỏ trườn trên đường, M’tao tức giận kêu kẻ hầu hạ cầm dao chặt đứt đầu lươn.
Y Rít thấy lươn bị chặt đứt đầu, trong lòng buồn lắm, cái chân không còn muốn đi, cái miệng không muốn nói, trong đầu như có đám mây đen che phủ. Một buổi tối đang nằm ngủ, Y Rít mơ thấy lươn bò về sát bên mình nói: “Anh Y Rít ơi! đừng buồn nữa. Hãy ra suối lấy đầu tôi mang về chôn ở góc vườn nhà. Tôi chết nhưng hồn tôi vẫn sống mãi. Tôi sẽ mãi mãi ở bên anh”. Y Rít làm theo đúng lời dặn.
Một thời gian sau, tại nơi đó mọc lên bụi tre có dáng vẻ khác thường. Cây nào cũng to và đứng thẳng, màu lá xanh đậm. Đặc biệt, mỗi khi có gió thổi, nếu ngọn quay về hướng tây thì nhà Y Rít lại có thêm trâu bò; quay về hướng bắc thì nhà có thêm nhiều ché túc, chiêng; về hướng nam thì nhà lại có nhiều vàng bạc, châu báu…Từ đó nhà Y Rít trở nên giàu có hơn người và chàng thường mang của cải chia sẻ cho mọi người trong buôn làng. Ư
Tiếng đồn tới tai M’tao. Lòng tham trong người hắn nổi lên như gió cuốn như sấm chớp. Đêm ngủ, con mắt của hắn không thể nhắm được; đầu óc cứ quay cuồng theo những toan tính chiếm đoạt. Nhưng nghĩ mãi vẫn không ra cách. Bực tức, hắn huy động tất cả thuộc hạ đang đêm đến nhà Y Rít nhổ bụi tre khiêng về trồng tại vườn nhà mình với ham muốn là nhà mình sẽ giàu có nhất vùng. Nhưng khốn thay, khi ngọn tre quay về hướng đông thì nhà M’tao đầy phân bò, phân heo. Khi gió thổi ngọn ngã về hướng tây thì nhà M’tao lại xuất hiền đầy cọp beo, rắn rít… Sự việc đó cứ liên tục xảy ra suốt ngày đêm làm cho cảnh sống êm ấm xưa nay bị đảo lộn, luôn trong cảnh lo sợ, hãi hùng. M’tao tức quá, bèn sai người đốt trụi cả bụi tre, mang tro đổ ra ngoài bìa rừng.
Một đêm, khi Y Rít đang ngủ mơ màng thì lươn hiện về, nói: “Anh Y Rít ơi! Hãy ra rừng lấy tro về. Thấy dấu chân nai anh rắc nó lên thì nhà anh có thịt nai, thấy dấu chân bò hãy rắc lên sẽ có thịt bò; hết rượu rắc nó lên thì các ché sẽ đầy rượu; khi đau anh rắc nó vào người thì bệnh sẽ chạy trốn.”
Y Rít nghe vậy liền đi lấy về ngay. Sáng hôm sau, anh thực hiện đúng như lời dặn, rượu thịt đầy nhà. Y Rít liền mang chia cho các gia đình trong buôn và khắp vùng rừng núi Sông Hinh. Tiếng đồn về Y Rít giàu có và tốt bụng lại tới tai M’tao. Hắn lại tìm tới nhà Y Rít dò la sự thật và biết dược chuyện kỳ lạ kia, bèn sai người nhà đang đêm tới lấy cắp tro chạy về đưa cho hắn. M’tao lập tức dùng tro rắc ngay vào các dấu chân bò nhà mình thì bò lăn đùng ra chết; rắc lên ché thì lập tức ché bể tan; rắc vào nhà thì nhà bốc lửa cháy ngùn ngụt; rắc vào vợ con thì vợ con ngã lăn ra chết không kịp trối…Mất của lại mất cả vợ con, quá uất ức M’tao phát bệnh và chết sau đó vài ngày.
Ngày nay, dấu tích và chỗ ở của con lươn vẫn còn tại con suối nhỏ Ea Ku H’Bốt chảy qua buôn Đức, nằm ở đầu buôn theo hướng bắc.
Đồng bào ở đây còn kể thêm: Trong hang này, ngày xưa lươn rất nhiều. Trên miệng hang có những hòn đá ken kín thành những nơi rất thuận tiện cho gà rừng đến đẻ trứng (do có đàn lươn bảo vệ, không chim thú nào dám đến ăn trứng). Dân trong buôn lấy làm lạ, liền tới và mang trứng về luộc ăn. Và mỗi lần như vậy thì hoặc bị bệnh đau hoặc không thể thấy đường ra nương rẫy!?
Còn gần bên trong miệng hang có một lỗ nhỏ nước luôn đục (mặc dầu chung quanh rất trong), nếu ai nhìn lâu sẽ mờ mắt. Người ta cho rằng đó là những giọt nước mắt của chàng Y Rít khóc (lúc M’tao chặt đầu lươn) rơt xuống đọng lại mà thành.
(Theo lời kể của Ma Ngoai và bà con dân tộc Ê Đê ở buôn Đức xã Eatrol, có đối chiếu với bản thảo của nhà nghiên cứu VNDG, thạc sỹ Lê Thế Vịnh)
ĐÀO MINH HIỆP - ĐOÀN VIỆT HÙNG
