Chiều chiều mượn ngựa ông Đô
Mượn kiều chú lính đưa cô tôi về
Cô về chẳng lẽ về không
Ngựa ô đi trước, ngựa hồng đi sau
Ngựa ô đi tới Quán Cau
Ngựa hồng đủng đỉnh đi sau Gò Điều.
Con đường Thiên Lý (còn gọi là đường Cái Quan) và đường Quan Báo được xây dựng đầu thế kỷ XIX.
Đường Thiên Lý đi từ Cù Mông đến đèo Cả qua 7 trạm chính, mỗi trạm cách nhau khoảng 30 dặm1.
Tổng cộng chiều dài đường Thiên Lý thuộc tỉnh Phú Yên từ năm 1808 đến 1832 là 173 dặm. Trạm Phú Khê ở thôn Bình Thạnh, huyện Đồng Xuân (nay thuộc xã Xuân Lộc - Sông Cầu), phía bắc đến trạm Bình Phú 24 dặm, trên đèo Cù Mông, phía nam đến trạm Phú Thường 29 dặm.
Vào những năm hai mươi của thế kỷ XX, trong phạm vi tỉnh Phú Yên, đại bộ phận quốc lộ 1 được xây dựng trên con đường Thiên Lý ngoại trừ đoạn từ Lệ Uyên đến Bình Thạnh và từ Xuân Thọ đến An Cư.
Từ thôn Lệ Uyên đến thôn Bình Thạnh đường Thiên Lý đi thẳng đường chim bay, còn quốc lộ 1 thì đi ven theo đầm Cù Mông. Đường Thiên Lý từ Quán Sở ở thôn Lệ Uyên hướng thẳng ra bắc, qua Quán Tre, qua Hóc Bò, qua đồn điền Moreau (có từ đầu thế kỷ) bên tay trái tới sườn núi Giang (cao 347m), qua Dinh Bà, qua Quán Mít, tới trạm Phú Khê, qua xóm Ông Kiều là đến thôn Bình Thạnh. Còn quốc lộ 1 thì đi từ Quán Sở ở Lệ Uyên quẹo sang trái gần bãi biển tới thôn Trung Trinh, đến xóm Dỏ, qua xóm Giã Ngôi, ven theo bờ biển nhìn ra miếu Công Thần, đến xóm Bãi Ngang ở thôn Phú Hội vòng qua núi Yên Beo (Gành Beo) cao 336m tới thôn Tuyết Diêm quẹo sang trái và nhập với đường Thiên Lý cũ ở thôn Bình Thạnh.
Đoạn từ Xuân Thọ đến An Cư đường Thiên Lý từ thôn Minh Hương đi thẳng xuống phía nam qua thôn Triều Sơn, qua thôn Tân Thạnh, qua thôn Phú Thọ, tới An Thọ, qua Ngân Sơn tới trạm Phú Tân. Còn quốc lộ 1 thì từ An Cư tiến ra bắc không nằm trên đường Thiên Lý nữa mà quẹo sang trái để lấy sườn núi làm nền cho vững; Khi tới An Dân lại quẹo sang phải để tránh núi Côn Lôn2 và ven theo bờ biển Vũng Lắm và Xuân Đài để rồi nhập lại với đường Thiên Lý ở thôn Minh Hương.
Bên cạnh đường Thiên Lý, đầu thế kỷ XIX ở Phú Yên còn có đường Quan Báo, là con đường nối liền các phủ huyện và đi xuống các làng xóm.
Đường Quan Báo: gồm các con đường sau:
1. Từ huyện lỵ Đồng Xuân vào phủ Tuy An.
2. Từ huyện lỵ Đồng Xuân ra Sông Cầu, đến đèo Cù Mông.
3. Từ huyện lỵ Đồng Xuân ra Mục Thịnh, xuống Vũng Lắm.
4. Từ huyện lỵ Đồng Xuân ngược lên miền núi phía tây
5. Từ huyện lỵ Đồng Xuân lên Phước Đức, Phú Thành, Cự Phú, Vân Hòa, Cheo Reo.
6. Từ phủ lỵ Tuy An vào xã Hậu Trạch (phủ Tuy Hòa)
7. Từ phủ lỵ Tuy An qua Đồng Xuân ra Sông Cầu
8. Từ phủ lỵ Tuy An xuống Xuân Đài
9. Từ phủ lỵ Tuy An lên địa giới huyện Sơn Hòa
10. Từ phủ lỵ Tuy Hòa vào Đại Lãnh
11. Từ phủ lỵ Tuy Hòa ra địa giới phủ Tuy An
12. Từ phủ lỵ Tuy Hòa xuống Đà Diễn
13. Từ phủ lỵ Tuy Hòa lên địa giới huyện Sơn Hòa
14. Từ Củng Sơn lên Chí Thán, Nhiễu Giang, Hương Giang, rồi lên địa giới tỉnh Khánh Hòa.
Sử cũ còn ghi lại, từ huyện lỵ Đồng Xuân vào đến phủ Tuy An, đi bộ chừng nửa ngày, đến tỉnh thành Sông Cầu ước một giờ, ra đến đèo Cù Mông ước một ngày, đến cửa tấn Vũng Lấm ước một giờ.
Từ Đồng Xuân theo đường Quan Báo lên phía tây hai dặm đến xã Phước Đức, 2 dặm nữa đến xã Phú Thành, lại một dặm nữa đến thôn Cự Phú, năm dặm nữa đến thôn Vân Hòa, rồi từ đây lên phía tây đến hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá.
Con đường Quan Báo ở Tuy An từ phủ lỵ (An Thổ) đến xã Tân Trạch phủ Tuy Hòa ước đi nửa ngày, đến tỉnh thành (Sông Cầu) nửa ngày, đến cửa biển Xuân Đài mất hai giờ, đến địa giới huyện Sơn Hòa ước một ngày.
Ở phủ Tuy Hòa từ phủ lỵ con đường Quan Báo lên phía tây đến huyện Sơn Hòa đi ước một ngày, xuống phía đông ra cửa biển Đà Diễn ước một giờ.
Trong huyện Sơn Hòa, từ Củng Sơn có một con đường nhỏ lên phía tây nam ba dặm đến thôn Chí Thán, lại hai dặm nữa đến phường Nhiễu Giang, năm dặm nữa đến phường Hương Giang. Rồi từ đây đi vào nam thông đến làng Thượng của tỉnh Khánh Hòa.
Đầu thế kỷ XX, một số con đường ở Phú Yên được xây dựng. Một con đường từ thôn Củng Sơn, đường mới xây dựng vào khoảng đầu thế kỷ XX, gồm những con đường:
1. Từ An Thổ (Tuy An) qua Long Uyên.
2. Từ Củng Sơn xuống Thạnh Nghiệp (giáp phủ Tuy Hòa).
3. Từ Phú Sơn đến Hòa Lộc (giáp huyện Đồng Xuân). Trước khi tới Hòa Lộc, còn lần lượt qua: Vực Quy, Nguyên Hanh, Bình Sơn, Xuân Sơn, Hòa Xuân, Lương Sơn, Vân Hòa, Hòn Lúp, Trung Trinh, Trung Thành. Từ Hòa Lộc lại có đường nối với các đường lớn vùng Định Trung - An Thổ.
4. Từ Củng Sơn đến Tổng Binh (giáp huyện Đồng Xuân). Trước khi tới Tổng Binh, còn qua: Tân An, Tân Bình, Tân Hòa, Tân Hội, Trà Kê.
5. Đường liên tỉnh số 6: Khởi đầu từ đoạn quốc lộ 1 ở xã An Cư (Tuy An), qua các thôn: Định Trung, Phú Vang, tới La Hai rồi qua các thôn Phước Long, Phước Lãnh (Đồng Xuân), ra Vân Canh (Bình Định).
6. Đường liên tỉnh số 5: Từ Phú Lâm lên Hai Riêng; rồi ngược lên Madrắk (Đắk Lắk).
7. Đường liên tỉnh số 7 (nay là quốc lộ 25): Từ TX Tuy Hòa ngược lên miền Tây, tới Pleyku (nối với quốc lộ 14).
(Còn nữa)
--------------------------------
(1) Một dặm dài độ 0,5km
(2) Còn gọi là núi Mỹ Hương
PHAN THANH
