Thạch Khê thôn (Thạch Tuân): Địa danh Thạch Khê có từ thời mở đất. Năm 1832, Thạch Khê đổi tên là Thạch Tuấn, sau Cách mạng Tháng Tám gọi là Thạch Tuân.
Theo Địa bạ triều Nguyễn, Thạch Khê thôn có hai giáp. Giáp Nhất: đông giáp sông, tây giáp địa phận Bàn Thạch xã, nam giáp địa phận Mỹ Khê thôn (Phú Khê), bắc giáp sông. Giáp Nhị: đông giáp núi, tây giáp suối, nam giáp núi, bắc giáp sông. Toàn diện tích sở hữu 174 mẫu 4 sào, trong đó quan điền trang trại 26 mẫu, tư điền 148 mẫu một sào (thực trưng 6 mẫu 8 sào, lưu hoang 141 mẫu 3 sào), tư thổ 3 sào, tư điền của người khác 8 mẫu 4 sào 2 thước (thực trưng 4 mẫu 8 sào 9 thước, lưu hoang 3 mẫu 5 sào 8 thước).
Đường thiên lý qua Thạch Tuân 2.315 tầm.
Đường sắt xuyên Việt qua Thạch Tuân có cầu Thạch Tuân và ga Thạch Tuân.
Tại Thạch Tuân có chùa Đông Long.
Thạch Lương thôn: Đông, tây và nam giáp Bàn Thạch xã, có lập cột gỗ làm ranh giới, phía bắc giáp sông. Toàn diện tích canh tác (1815) chỉ có 1 mẫu 4 sào, trong đó tư thổ trồng dâu 4 sào 14 thước, đất hoang nhàn kết lập gia cư 1 mẫu. Đầu thế kỷ XX, địa danh Thạch Lương được đổi tên là Phước Lương.
Hảo Sơn thôn: Địa bạ triều Nguyễn tỉnh Phú Yên hiện lưu trữ ở Trung tâm lưu trữ Quốc gia xác định đã mất địa bạ thôn Hảo Sơn nên không có điều kiện khảo sát tình hình quản lý ruộng đất những năm đầu thế kỷ XIX.
Hảo Sơn nằm dưới chân đèo Cả có biển Hồ chảy vào sông Mới qua cầu Sông Mới tưới đồng lúa Hảo Sơn. Sông Mới chảy qua cầu Hốc Mít hòa nhập vào sông Bàn Thạch đổ ra biển ở cửa Đà Nông. Đại Nam Nhất thống chí miêu tả “Hải Hồ (Biển Hồ) - ở chân núi Thạch Bi, phía nam phủ Tuy Hòa, chu vi 120 trượng, bề ngang 13 trượng. Bên hồ có đền Thiên Y A Na (Bà mẹ xứ sở). Hồ này phía bắc thông với sông Đà Nùng (tức Đà Nông, sông Bàn Thạch) rồi chảy ra biển, nước sâu, bùn trôi lộn vào cũng không đục, ở trong có nhiều cá sấu nhưng không quấy hại gì”.
Khi chưa có thôn Vũng Rô (thành lập năm 1986), Hảo Sơn là thôn cực nam của tỉnh Phú Yên.
Đường thiên lý (quốc lộ 1A) qua Hảo Sơn vượt đèo Cả. Trên đỉnh đèo Cả có trạm dịch Phú Hòa. Trạm dịch chuyển tiếp giữa hai tỉnh Phú Yên - Khánh Hòa. Tuyến đường sắt bắc - nam nối ray tại ga Hảo Sơn tại km1222 (tính từ Hà Nội vào được chính thức làm lễ khánh thành ngày 2/9/1936 tại ga Hảo Sơn với sự có mặt của vua Bảo Đại và Toàn quyền Đông Dương. Đích thân vua Bảo Đại làm động tác cầm cờ-lê siết bù lon nối hai thanh ray giữa hai đoạn đường sắt từ bắc vào và từ nam ra, khánh thành việc thông tuyến đường sắt xuyên Việt.
Tổng Hòa Đồng được chính thức thành lập năm 1899 tồn tại đến sau Cách mạng Tháng Tám, ngoài các làng (xã, thôn) nêu trên được thể hiện trong Địa bạ triều Nguyễn còn có thôn Hiệp Đồng được thành lập đầu thế kỷ XX và các thôn Đa Ngư, thôn Phú Lạc (nay thuộc xã Hòa Hiệp Nam) cùng 6 ấp hộ Tuy Bình, Tuy Tịnh, Tuy Phú, Tuy Đức, Tuy Nham, Tuy Sơn. Sau Cách mạng Tháng Tám, chính quyền cách mạng bãi bỏ cấp tổng, thành lập cấp xã. Tổng Hòa Đồng được chia thành 4 xã: Thạch Bình, Tân Định, Bàn Hảo, Đồng Tâm.
Xã Thạch Bình gồm ấp hộ Tuy Bình và các thôn Nam Bình, Thạch Chẩm, Bàn Nham. Xã Bàn Hảo gồm các thôn Bàn Thạch, Phước Lương, Phú Khê, Hảo Sơn. Xã Tân Định gồm các thôn Thạch Tuân, Hiệp Đồng, Mỹ Khê. Xã Đồng Tâm gồm các thôn Phước Giang, Lạc Long, Đa Ngư, Phú Lạc.
Tháng 7/1947, Ủy ban kháng chiến hành chính tỉnh Phú Yên quyết định hợp nhất bốn xã Thạch Bình, Tân Định, Bàn Hảo, Đồng Tâm thành xã Hòa Xuân. Riêng hai thôn Đa Ngư, Phú Lạc thuộc xã Đồng Tâm cũ được sáp nhập vào xã Hòa Hiệp.
Địa danh xã Hòa Xuân chính thức xuất hiện tháng 7/1947 gồm 12 thôn: Nam Bình, Thạch Chẩm, Bàn Nham, Phước Lương, Bàn Thạch, Thạch Tuân, Hiệp Đồng, Phú Khê, Mỹ Khê, Hảo Sơn, Phước Giang, Lạc Long.
Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, có thời kỳ xã Hòa Xuân được chia thành hai vùng để tiện việc bám trụ, nắm dân và chỉ đạo phong trào.
Sau ngày giải phóng, để tiện việc quản lý và yêu cầu phát triển, ngày 30/9/1981, Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ) có Nghị định 100-HĐBT thành lập xã mới Hòa Tâm gồm hai thôn Phước Giang, Lạc Long được tách ra từ xã Hòa Xuân. Hiện nay, xã Hòa Tâm có 5 thôn là Phước Long, Phước Lộc, Phước Giang, Phước Tân, Đồng Bé.
Ngày 27/8/1994, Thủ tướng Chính phủ ban hành Nghị định 96/CP chia xã Hòa Xuân thành ba xã: Hòa Xuân Đông, Hòa Xuân Tây, Hòa Xuân Nam.
Xã Hòa Xuân Đông hiện có 6 thôn: Bàn Thạch, Phú Khê 1, Phú Khê 2, Thạch Tuân 1, Thạch Tuân 2, Hiệp Đồng.
Xã Hòa Xuân Tây hiện có 6 thôn: Nam Bình 1, Nam Bình 2, Thạch Chẩm, Bàn Nham Bắc, Bàn Nham Nam, Phước Lương.
Xã Hòa Xuân Nam hiện có hai thôn: Vũng Rô, Hảo Sơn.
Từ thời khẩn hoang lập làng cuối thế kỷ XVI, thế kỷ XVII, kho tàng ca dao dân ca Phú Yên lưu truyền câu: “Trai Ngũ Thạch, gái Bầu Hương”.
Ngũ Thạch là địa danh 5 làng (làng lớn gọi là xã, làng nhỏ gọi là thôn)
phía nam sông Bàn Thạch gồm: Bàn Thạch xã, Bàn Thạch Đông thôn (năm 1832, vua Minh Mạng đổi tên là Bàn Nham thôn), Thạch Chẩm thôn, Thạch Khê thôn (năm 1832 vua Minh Mạng đổi tên là Thạch Tuấn thôn, sau Cách mạng Tháng Tám đổi tên là thôn Thạch Tuân).
Thạch Lương thôn (đầu thế kỷ XX đổi tên là thôn Phước Lương).
Trai Ngũ Thạch là biểu tượng khí phách nam nhi của những lưu dân thời mở cõi, đạp bằng mọi thử thách sơn lâm chướng khí để khẩn hoang lập làng trên vùng đất mới. Ngũ Thạch là 5 làng cực nam của Dinh trấn biên Phú Yên (phủ Phú Yên thành lập năm 1611, năm 1629 chúa Nguyễn nâng cấp thành Dinh trấn biên - đơn vị hành chính cấp tỉnh. Năm 1653, chúa Nguyễn vượt đèo Cả mở đất Thái Khang - Khánh Hòa ngày nay và hoàn tất sự nghiệp Nam tiến năm 1698 thành lập Dinh trấn biên Đồng Nai). Đó là những xóm làng heo hút miền biên viễn của xứ Đàng Trong thế kỷ XVII. Trai Ngũ Thạch là biểu tượng của sức mạnh, ý chí, niềm tin và tình yêu vùng đất mới, xứng đáng sánh với gái Bầu Hương (Hòa Mỹ) nổi tiếng đảm đang, xinh đẹp.
PHAN THANH
