Chùa Phước Long (thôn Thạch Chẩm, xã Hòa Xuân Tây, huyện Đông Hòa)
Theo các cụ bô lão trong làng, chùa xây dựng cuối thế kỷ 17. Ban đầu chùa xây bằng vách trét đất, mái lợp tranh do thầy ở chùa Hồ Sơn ở Tuy Hòa về lập. Từ khi thành lập chùa đến nay đã trải qua nhiều lần trùng tu. Hiện tại, chùa xây bằng chất liệu xi măng, gạch, mái lợp ngói, nền lát gạch men, diện tích chùa 250m2 trong khuôn viên 450m2. Chùa có mặt tiền quay ra hướng đông bắc (nhìn thẳng sông Bàn Thạch). Hằng năm, đầu tháng, ngày rằm chùa cúng chay, phật tử khắp nơi về chùa rất đông. Đặc biệt, rằm tháng giêng hằng năm chùa tổ chức cúng giỗ thầy Tam Quả hiệu Thiện Bình (1906-1986) rất lớn, đạo hữu trong tỉnh và có cả các tỉnh bạn cũng về cúng giỗ thầy Tam Quả. Hiện tại, chùa đang giữ nhiều tượng gỗ, tượng đồng có giá trị, có niên đại trên 100 năm. Chùa thờ Phật Thích Ca Mâu Ni.
Chùa Linh Sơn (thôn Vũng Rô, xã Hòa Xuân Nam)
Theo các vị bô lão trong làng, chùa này do Giáo hội Phật giáo lập khoảng sau năm 1980. Năm 1983, bão gây sập chùa. Năm 1994, chùa được xây dựng mới cho tới ngày hôm nay. Chùa Linh Sơn có mặt quay theo hướng đông, tọa lạc trên đồi cao. Chùa có kiến trúc đơn giản: Mái ngói, tường gạch, nền xi măng. Hiện nay, chùa mới có người giữ chùa, chưa có thầy trụ trì.
Chùa Thầy Tiên (thôn Phước Lộc, xã Hòa Tâm)
Chùa lập trên 100 năm, nằm dưới chân núi Đá Bia. Năm 1924, chùa bị hư hại nặng do bão. Sau đó, chùa được sửa sang lại, nhưng bị thực dân Pháp đốt cháy năm 1947. Sau đó, chùa chuyển dời sang Hòa Trị, Hòa Hiệp. Hiện nay, chùa chỉ còn phần móng đá gồm 3 phần: Chính điện (9m x 6m), nhà đông, nhà tây, nhà hậu tổ, diện tích tổng thể: 200m2.
Miếu Bà (thôn Thạch Thẩm, xã Hòa Xuân Tây, huyện Đông Hòa)
Miếu Bà xây dựng trên 100 năm, thờ bà Chúa Ngọc. Hàng năm, vào tháng 3 âm lịch bà con trong làng góp tiền tổ chức cúng chay, cầu an trong làng. Vào tháng 9 âm lịch, bà con trong làng cũng góp tiền cúng tế heo, gà, vịt, mục đích cúng cầu an cho làng. Miếu bà hiện tại có người trông coi và còn một sắc phong của miếu từ thời Tự Đức đang được lưu giữ.
Miếu Dinh Bà (thôn Hảo Sơn, xã Hòa Xuân Nam)
Theo các cụ bô lão trong làng, miếu này xây dựng từ lâu, cách nay khoảng hơn 400 năm, do người Chăm xây dựng. Truyền thuyết ở địa phương kể: Vua Gia Long trên đường lánh nạn đã đến miếu này trú ngụ. Sau khi Gia Long lên ngôi vua, xây dựng miếu to hơn. Trước năm 1945, nhân dân quanh vùng tu sửa lại gian thờ chính. Năm 1967, lính Nam Triều Tiên bắn sập miếu. Sau giải phóng, các vị bô lão trong làng đã xây dựng lại. Miếu Dinh Bà có mặt tiền quay theo hướng đông, mặt sau dựa vào núi, bên phải giáp hướng nam (còn gọi là đường Gia Long), bên trái hướng bắc. Từ ngoài vào là bức bình phong, cao 1,5m, rộng 2m. Mặt trước tạo hình chim phụng, mặt sau tạo hình tứ bất tướng. Ở bên trong miếu, gian thờ chính: rộng 4m, dài 2,5m, đúc dầm mái, tường gạch, nền gạch xi măng. Hai bên gian thờ đắp hình hai ông cọp có ghi chữ Hán. Phía sau gian thờ chính là nền móng của gian thờ chính cũ, xây bằng chất liệu gạch Chăm. Kích thước mỗi viên gạch 30cm x 20cm, 25cm x 15cm. Diện tích nền móng cũ rộng 4m, dài 2,5m. Nền tường cũ rộng 12m, dài 10m. Miếu thờ bà Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi. Trước đây, vào Xuân kỳ, Thu tế hàng năm cúng. Hiện nay, vào ngày mồng 1 và ngày rằm hàng tháng cúng.
Miếu Bà (thôn Phước Giang, xã Hòa Tâm)
Theo các cụ bô lão trong làng, miếu bà lập hơn 100 năm, thờ bà Thiên Y A Na. Trải qua thời gian, miếu bị xuống cấp nghiêm trọng. Năm 2001, miếu Bà được sửa. Miếu có mặt quay theo hướng tây, diện tích rộng 2m, dài 2m, móng làm bằng đá san hô trên phần móng cũ, nền xi măng, tường gạch, mái ngói. Trước nay, miếu xây bằng đá vôi đắp vữa, mái ngói vẩy. Hàng năm miếu cúng vào ngày 18-3 âm lịch.
Miếu Ấp Đông (thôn Nam Bình, xã Hòa Xuân Tây)
Theo các cụ bô lão trong làng, miếu Ấp Đông xây dựng trên 200 năm. Lúc đầu miếu có vách trét đất, lợp mái tranh, thờ thần. Trong thời kỳ chống Pháp miếu được sửa chữa lại bằng tường gạch, lợp ngói; năm 1967, miếu bị bom đạn hủy hoại. Năm 2005, bà con trong làng góp tiền xây lại miếu diện tích 12m2 trong khuôn viên rộng 250m2. Bên trong miếu ở chính giữa thờ thần, hai bên thờ tả ban và hữu ban. Miếu cúng thanh minh vào tháng 3 âm lịch hàng năm, nhằm cầu phúc cho nhân dân trong làng.
Miếu Đồng Lão (thôn Nam Bình 1, xã Hòa Xuân Tây)
Theo các cụ bô lão trong làng, miếu xây dựng từ rất lâu, thờ thần Núi. Năm 1968, miếu sập, năm 1985, bà con trong làng Nam Bình 1 góp tiền xây lại miếu bằng gạch, mái ngói với diện tích 1,5m x 1,5m. Miếu được cúng vào 16 tháng giêng âm lịch hàng năm. Nhân dân trong làng tổ chức cúng, lễ vật cúng là heo hoặc chè, xôi, hoa quả.
Miếu Trung Ân (Gò Dinh, thôn Phước Long, xã Hòa Tâm)
Miếu này được thành lập hơn 100 năm. Lúc đó miếu có kiến trúc đơn giản: Mái lợp tranh, vách trét đất. Trước năm 1945, miếu bị sụp đổ, nhân dân địa phương xây dựng lại bằng gạch cho đến bây giờ, không tu sửa. Miếu có mặt quay về hướng nam, diện tích: rộng 2m, cao 3m, dài 2m, vật liệu xây dựng bằng gạch. Trước đây, hàng năm có tổ chức cúng nhưng những năm gần đây chỉ có khách qua đường ghé thắp nhang. (Còn nữa)
PHAN THANH
