Năm 1629, chúa Nguyễn Phúc Nguyên (chúa Sãi) nâng cấp phủ Phú Yên thành dinh Trấn Biên (Phú Yên) - đơn vị hành chính cấp tỉnh.
Địa bạ Phú Yên lập từ năm Gia Long 14-15 (1815-1816), truy dụng năm Minh Mệnh 11-12 (1830-1831) hiện còn lưu trữ tương đối tốt và đầy đủ *.
Huyện Tuy Hòa có ba tổng: Tổng Thượng, Tổng Trung, Tổng Hạ, huyện Tuy Hòa bao gồm 20 làng (4 xã, 16 thôn. Làng lớn gọi là xã, làng nhỏ gọi là thôn).
4 xã Hòa Xuân Đông, Hòa Xuân Tây, Hòa Xuân Nam, Hòa Tâm ngày nay thuộc Tổng Hạ huyện Tuy Hòa bao gồm các xã, thôn: Bàn Thạch xã, Bàn Thạch Đông thôn, Mỹ Khê thôn, Nam Bình thôn, Thạch Chẩm thôn, Thạch Khê thôn, Thạch Lương thôn, Phước Hồng thôn, An Nông thôn.
Năm 1832, vua Minh Mạng sắp xếp lại các đơn vị hành chính trong cả nước, tổng Hạ huyện Tuy Hòa giải thể. Các làng thuộc tổng Hạ sáp nhập với một số làng ở tổng Trung và 4 làng thuộc Hà Bạc (trừ làng Phường Câu còn gọi là Phú Câu ở bắc sông Đà Rằng, nay là phường 6 thành phố Tuy Hòa) lập thành tổng Hòa Đa.
Năm 1832, vua Minh Mạng đổi rất nhiều tên làng trong cả nước. Một số làng phía nam sông Bàn Thạch được đổi tên như sau:
Bàn Thạch Đông thôn đổi tên là Bàn Nham thôn; Mỹ Khê thôn đổi tên là Phú Khê thôn, Thạch Khê thôn đổi tên là Thạch Tuấn thôn (nay là Thạch Tuân), Phước Hồng thôn đổi tên là Phước Giang thôn, An Nông thôn đổi tên là Lạc Nông thôn (nay là Lạc Long).
Năm 1899 (năm Thành Thái 12), huyện Tuy Hòa được thăng thành phủ Tuy Hòa. Tổng Hòa Đa được chia thành hai tổng: tổng Hòa Đa và tổng Hòa Đồng. Theo thống kê trước năm 1945, tổng Hòa Đồng có diện tích 159km2, dân số 10.656 người bao gồm các làng phía nam sông Bàn Thạch của tổng Hòa Đa cũ.
Từ năm 1899 đến Cách mạng Tháng Tám năm 1945, tổng Hòa Đồng bao gồm các làng: Bàn Thạch xã, Bàn Nham thôn, Phú Khê thôn, Thạch Tuân thôn, Nam Bình thôn, Thạch Chẩm thôn, Thạch Lương thôn, Hảo Sơn thôn, Phước Giang thôn, Lạc Nông thôn và hai thôn thuộc Hà Bạc sáp nhập vào tổng Hòa Đồng: Đa Ngư thôn, Phú Lạc thôn và 6 ấp hộ: Tuy Bình, Tuy Tịnh, Tuy Phú, Tuy Đức, Tuy Nham, Tuy Sơn.
Địa bạ triều Nguyễn đã miêu tả các làng như sau:
An Nông thôn: Thời mở đất có tên là An Nông thôn (thôn An Nông). Năm 1832, địa danh An Nông đổi tên là Lạc Nông. Sau Cách mạng Tháng Tám đổi tên là Lạc Long.
Lạc Long ở phía nam sông Bàn Thạch, phía đông giáp bãi biển, phía tây có một dòng sông nhỏ hướng nam - bắc chảy vào sông Bàn Thạch. Phía nam giáp núi Hòn Bà trong dãy Thạch Bi (Đá Bia) cao 586 mét. Phía tây nam núi Hòn Bà là núi Đá Bia (706 mét) tên chữ là Thạch Bi Sơn. Dân gian còn gọi là núi Ông Bia hay hòn Ông Bia (Hòn Ông) - đối xứng với Hòn Bà.
Địa bạ triều Nguyễn lập năm 1815 - 1816 ghi rõ: An Nông thôn có diện tích sở hữu 82 mẫu 0 sào 12 thước, trong đó tư điền 61 mẫu 0 sào 12 thước (thực trưng 50 mẫu 8 sào 12 thước, lưu hoang 10 mẫu 1 sào 14 thước), đất cát kết hợp gia cư 5 mẫu, đất hoang nhàn 16 mẫu.
Bàn Thạch xã: Đông giáp Mỹ Khê thôn (năm 1832 đổi tên là Phú Khê) và Thạch Khê thôn (năm 1832 đổi tên là Thạch Tuấn); tây giáp Bàn Thạch Đông thôn (năm 1832 đổi tên là Bàn Nham) và Thạch Lương thôn; nam giáp núi; bắc giáp sông và Thạch Lương thôn. Địa bạ ghi rõ: Bàn Thạch xã có diện tích 296 mẫu và 7 sào 6 thước 8 tấc. Trong đó tư điền 296 mẫu 2 sào 6 thước tám tấc (lưu hoang 296 mẫu 1 sào 3 thước 8 tấc; thực trưng một sào 3 thước), tư thổ 5 sào (trồng dâu). Phần tư điền của người nơi khác 10 mẫu 6 sào 7 thước (thực trưng 2 mẫu 7 sào 7 thước, lưu hoang 7 mẫu 8 sào 14 thước). (Còn nữa)
(*) Nguyễn Đình Đầu - Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn Phú Yên - NXB TP HCM 1997, trang 133.
PHAN THANH
