Bàn Nham thôn: Tên cũ là Bàn Thạch Đông thôn. Năm 1832 đổi tên là Bàn Nham thôn. Đông giáp địa phận xã Bàn Thạch, lấy suối Cát làm ranh giới; tây giáp Thạch Chẩm thôn lấy núi làm ranh giới; nam giáp núi; bắc giáp sông Đà Nông (sông Bàn Thạch). Bàn Nham thôn có diện tích 782 mẫu 1 sào, trong đó tư điền 760 mẫu 2 sào 12 thước (thực trưng 65 mẫu 8 sào, 3 thước; lưu hoang 694 mẫu 4 sào 4 thước); tư thổ (trồng dâu) 4 mẫu 7 sào 9 thước; mộ địa (đất làm mồ mả có 8 khoảnh gồm 8 mẫu 9 sào 6 thước; đất hoang nhàn kết lập gia cư 8 mẫu 2 sào 1 thước; tư điền của người nơi khác tới 7 mẫu 2 sào 4 thước (thực trưng 3 mẫu, 0 sào chín thước; lưu hoang 4 mẫu 1 sào 10 thước). Đường thiên lý xưa (nay là quốc lộ IA) đi qua Bàn Nham 790 tầm (một tầm khoảng 1 thước).
Trước khi có cầu, đường thiên lý nối với phía bắc sông bằng bến đò Trường Thịnh (tên làng ở phía bắc sông Bàn Thạch). Năm 1923, người Pháp xây dựng cầu xi-măng cốt thép bắc qua sông có tên cũ là cầu Bàn Thạch (theo nguyên tắc chuẩn hóa trong cấu tạo địa danh; sông Bàn Thạch - cầu Bàn Thạch, Bàn Thạch Đông thôn (Bàn Nham) - cầu Bàn Thạch).
Ngay đầu cầu Bàn Thạch có chợ Bàn Thạch buôn bán sầm uất. Đại Nam Nhất thống chí ghi là chợ Bàn, nơi giao lưu buôn bán nông thổ sản, gia cầm (gà, vịt) và cá đồng, lươn, ếch,... Chợ Bàn Thạch đã đi vào ca dao:
Sông sâu nhiều lạch
Chợ Bàn Thạch nhiều lươn
Nhắm bề thương đặng thời thương
Đừng trao gánh nặng giữa đường khổ em.
Phú Khê thôn: tên cũ là Mỹ Khê thôn. Năm 1832 đổi tên là Phú Khê thôn, thuộc tổng Hòa Đa huyện Tuy Hòa. Năm 1899 thuộc tổng Hòa Đồng phủ Tuy Hòa.
Phú Khê thôn phía đông giáp sông Bàn Thạch; phía tây giáp Bàn Thạch xã, lấy đường đá làm ranh giới; phía nam giáp núi; phía bắc giáp địa phận thôn Thạch Khê (nay là Thạch Tuân), có lập cột gỗ làm ranh giới. Phú Khê thôn có diện tích sở hữu 400 mẫu 4 sào 8 thước hoàn toàn là tư điền (ruộng tư) gồm thực trưng 26 mẫu 0 sào 11 thước, lưu hoang 374 mẫu 3 sào 12 thước. Tư điền của người nơi khác tới: 5 mẫu 8 sào 7 thước (thực trưng 2 mẫu 9 sào 2 thước; lưu hoang 2 mẫu 9 sào 5 thước).
Phú Khê thôn nằm ở phía tây sông Bàn Thạch, đoạn này sông chảy theo hướng tây bắc - đông nam, có một con mương nối sông chính với sông nhánh. Phía nam Phú Khê thôn là sông Ván. Đường thiên lý xưa đi qua Phú Khê 921 tầm. Đại Nam nhất thống chí ghi: đường thiên lý qua Phú Khê có hai cầu: cầu Phú Khê 5 sở (nhịp) với độ dài mỗi sở 50 thước, 70 thước, 11 thước, 75 thước và 10 thước. Cầu Mỹ Khê cũng có 5 sở tương ứng với độ dài mỗi sở là 48 thước, 36 thước, 18 thước, 25 thước và 60 thước.
Đầu thế kỷ XX đến Cách mạng Tháng Tám năm 1945, tại Phú Khê có trạm bưu điện do người Pháp xây dựng.
Tại Phú Khê thôn có ngôi chùa Linh Sơn.
Nam Bình thôn: Địa bạ Triều Nguyễn miêu tả: đông giáp địa phận Thạch Chẩm thôn, có lập cột gỗ làm ranh giới; tây giáp núi; nam giáp núi; bắc giáp sông. Nam Bình thôn có diện tích sở hữu 114 mẫu 3 sào 1 thước, trong đó tư điền 95 mẫu 8 sào 8 thước (thực trưng 21 mẫu 1 sào 1 thước; lưu hoang 74 mẫu, 7 sào 7 thước); tư thổ 0 mẫu 6 sào; mộ địa 1 mẫu 5 sào; đất cát kết lập gia cư 10 mẫu (2 khoảnh), đất hoang nhàn 6 mẫu 3 sào; quan điền cho nơi khác 12 mẫu (thực trưng 4 mẫu, lưu hoang 8 mẫu); tư điền của người nơi khác 6 mẫu 4 sào, 3 thước.
Do địa thế ba mặt giáp sông, giáp núi, Nam Bình thôn được bồi đắp phù sa rất thuận lợi phát triển nông nghiệp. Nam Bình thôn đồng ruộng phì nhiêu trù phú đã đi vào ca dao:
Muốn về đất biển ăn cua
So đi tính lại cũng thua Nam Bình
Nam Bình nhiều lúa nhiều đường
Nhiều khoai môn sáp đầy sàng no nê.
Phước Giang thôn: tên cũ là Phước Hồng thôn. Năm 1832 được đổi tên là Phước Giang thôn thuộc tổng Hòa Đa huyện Tuy Hòa. Năm 1899, Phước Giang thuộc tổng Hòa Đồng phủ Tuy Hòa. Phước Giang thôn tứ cận (đông, tây, nam, bắc) đều giáp sông. Diện tích canh tác (đất gò kết lập gia cư) chỉ có 2 mẫu.
Thạch Chẩm thôn: Đông giáp Bàn Thạch Đông thôn (Bàn Nham), lấy núi làm ranh giới. Tây giáp địa phận Nam Bình thôn, có lập cột gỗ làm ranh giới, nam giáp núi, bắc giáp sông. Diện tích canh tác sở hữu 337 mẫu 8 sào 10 thước. Trong đó tư điền 331 mẫu 6 sào 8 thước (thực trưng 36 mẫu 3 sào 7 thước, lưu hoang 295 mẫu 3 sào một thước), tư thổ 1 mẫu, thổ phụ hoang nhàn kết lập gia cư 2 mẫu 2 sào 2 thước, mộ địa 3 mẫu (ba khoảnh), tư điền của người nơi khác 3 mẫu. Năm 1815, Thạch Chẩm thôn thuộc tổng Hòa Đa huyện Tuy Hòa. Năm 1899 thuộc tổng Hòa Đồng phủ Tuy Hòa. Từ lâu, Thạch Chẩm thôn phát triển trồng lúa và chăn nuôi gia cầm được thể hiện qua bài vè “Sản vật Phú Yên”:
Vịt nuôi ở tại Tiên Châu
Bàn Nham, Thạch Chẩm, Vườn Trầu, Hòa Đa.
Thạch Chẩm thôn có chùa Phước Long được xây dựng cuối thế kỷ XVIII, hiện còn long vị hai thiền sư đời thứ 43 phái Lâm Tế là hòa thượng Thiện Minh và Thiện Chánh.
Trong phong trào yêu nước chống thuế tại Phú Yên năm 1908 do các ông Nguyễn Hữu Dực, Lê Hanh, Huỳnh Tấn Phòng,... lãnh đạo, nhân dân thôn Thạch Chẩm tham gia rất tích cực. Các ông Nguyễn Tấn Thảo và Đỗ Văn Châu (đều sinh năm Đinh Tỵ 1857) là hạt nhân lãnh đạo của phong trào này bị thực dân Pháp bắt giam, tra tấn dã man và hy sinh tại nhà lao Sông Cầu năm 1908.
(Còn nữa)
PHAN THANH
