* Hang Hóc Cau (thôn Thạch Chẩm, xã Hòa Xuân Tây)

Là căn cứ cách mạng trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Nơi đây có nhiều hóc đá lớn che chở mưa, nắng, bom, pháo có thể trú ẩn các trung đội, đại đội. Địch tấn công vào đây nhiều lần nhưng đều bị cán bộ mũi công tác và dân quân xã đánh bật ra và tiêu diệt nhiều sinh lực địch.

Bên cạnh hang Hóc Cau về phía bắc có đường giao liên đưa thanh niên các xã Hòa Hiệp, Hòa Vinh, Hòa Xuân thoát ly tham gia cách mạng những năm 1960, 1961, 1962 về căn cứ huyện Tuy Hòa ở xã Hòa Tân, Hòa Thịnh.

Ngược hang Hóc Cau hướng tây khoảng 200m có hang Sơn Dương. Hang này có nhiều gộp đá to, có suối nước mát. Chiều chiều ra ngồi trên tảng đá phía trước hang nhìn thấy chợ Bàn Thạch. Nơi đây là trạm dừng chân của cán bộ cách mạng hoạt động trong những năm 1954-1959. Đây là trạm dừng chân đầu tiên của cán bộ xã Hòa Xuân được Huyện ủy rút ra hoạt động bất hợp pháp, tạm đứng chân ở đây để chờ liên hệ với cấp trên và trên đường từ căn cứ trở về trụ bám để móc nối xây dựng cơ sở.

* Hang Đồng Đân (thôn Thạch Chẩm, xã Hòa Xuân Tây)

So với các hang Hóc Gạo, Hóc Cau, hang Đồng Đân ít gộp hơn nhưng có địa hình hiểm trở. Nơi này địch ít đến. Hang Đồng Đân là căn cứ của xã bạn Hòa Vinh.

* Hang Hóc Cối Xay (thôn Nam Bình, xã Hòa Xuân Tây)

Nơi này là căn cứ cách mạng trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước, ít có gộp đá to so với các căn cứ khác của xã. Khi phát động phong trào giải phóng thôn Nam Bình, đây là nơi trú ngụ cho cán bộ thôn Nam Bình và du kích vào sinh hoạt. Tháng 8/1962, một đại đội địch càn vào Hóc Cối Xay, du kích ta nổ súng và dùng loa làm công tác binh vận, tuyên truyền các chủ trương chính sách của Đảng và Mặt trận Dân tộc giải phóng Miền Nam Việt Nam. Địch rút lui. Bà con thôn Nam Bình gọi chiến công đó là một trận đánh không cần nổ súng.

* Gộp Hóc Môn (còn gọi Hóc Đá Vách, thuộc thôn Nam Bình, xã Hòa Xuân Tây)

Nơi này là căn cứ cách mạng trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, có nhiều gộp sâu, có suối nước trong, che chở cán bộ và du kích thôn Nam Bình.

Kề bên Gộp Hóc Môn có đường giao liên lên núi Đồng Lão, xuống Hóc Đồng Mọi (xã Hòa Tân) và ven núi lên xã Hòa Thịnh.

Đến năm 1963, ta phá ấp chiến lược Nam Bình, xây dựng Nam Bình thành làng chiến đấu chống địch, thành lập chính quyền tự quản thôn. Ta đưa ngụy quân, ngụy quyền trong thôn lên Hóc Đồng Mọi mở lớp học tập chính trị và nơi đây trở thành trường giáo dục chính trị cho các đối tượng liên gia, ấp trưởng đang làm việc cho địch. Các lớp giáo dục chính trị này do 2 đồng chí Lưu Tấn Huê và Lê Nghê phụ trách. Khu vực này nhiều hang gộp lớn và cách xa địch nên mũi công tác xã Hòa Xuân đưa kho lương thực về đây.

Gộp Hóc Môn đối với xã Hòa Xuân có dấu ấn lịch sử quan trọng. Ngày 20/4/1961, đồng chí Nguyễn Duy Luân, Phó Bí thư Huyện ủy Tuy Hòa 1 về Hóc Môn (Nam Bình) họp các đảng viên chủ chốt xã Hòa Xuân công bố quyết định của Huyện ủy Tuy Hòa 1 về việc thành lập Chi bộ xã Hòa Xuân và chỉ định cấp ủy đầu tiên của chi bộ xã.

ĐỊA DANH CÁC XÃ VÙNG ĐẤT PHÍA NAM SÔNG BÀN THẠCH DƯỚI ĐỈNH ĐÁ BIA

Năm 1611 phủ Phú Yên chính thức được thành lập gồm 2 huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa (hữu ngạn sông Đà Rằng) lúc đầu toàn phủ có 38 thuộc (đơn vị tương đương cấp tổng).

Sau một thời gian, hầu hết các đơn vị hành chính cấp thuộc đều bãi bỏ, chỉ còn thuộc Hà Bạc.

(Còn nữa)

PHAN THANH