Đình làng Phú Khê 1 (thôn Phú Khê 1, xã Hòa Xuân Đông)

Đình làng Phú Khê 1 có cách ngày nay trên 100 năm, đình thờ Thành Hoàng bổn xứ. Lúc đầu, đình xây bằng chòi lợp tranh, vách trét đất, mặt quay về hướng tây nam, diện tích dài 4m x 5m. Trong đình, phần chính điện có ba bệ thờ, được các vị bô lão trong làng và các vị chức sắc ở địa phương tổchức cúng tế vào Xuân kỳ Thu tế. Năm 1967, đình bị địch bắn cháy. Qua thời gian, đình đã nhiều lần sụp đổ, các bậc tiền bối trong làng quyên góp xây dựng lại bằng gạch, lợp mái ngói âm dương. Hiện tại, đình xây lại dựa vào triền núi, thờ Thành Hoàng bổn xứ, diện tích dài 2m x 4m. Trước sân đình có bốn bệ thờ, có bình phong. Hàng năm, đình tổchức cúng tế vào ngày 18/3 âm lịch, các vị bô lão trong làng sẽ chọn ngày tốt trong tháng để cúng.

Đình Thạch Thẩm (thôn Thạch Chẩm, xã Hòa Xuân Tây)

Theo các bậc tiền bối trong làng, đình Thạch Thẩm được xây dựng trên 200 năm, thờ Thành Hoàng làng và là nơi hội họp của các chức sắc dưới thời phong kiến. Đình làng Thạch Thẩm có tám sắc phong của vua ban. Trải qua thời gian, đình bị hư hại nặng, hiện nay đình không tổ chức cúng tế.

Đình Nam Bình (thôn Nam Bình 2, xã Hòa Xuân Tây)

Theo các cụ bô lão trong làng, đình Nam Bình xây dựng cách ngày nay trên 200 năm, thờ Thành Hoàng của làng. Đình xây dựng rất đơn giản, vách trét đất, mái lợp tranh. Năm 1947, đình bị cháy, từ đó bỏ luôn đến nay. Khi còn đình, các cụ bô lão trong làng góp lễ vật cúng là: heo, gà cúng vào Xuân kỳ, Thu tế. Hiện tại, đình chỉ còn nền đất và tên gọi, dân làng không tổchức cúng tế.

Đình Phước Long (thôn Phước Long, xã Hòa Xuân Tây)

Theo các cụ bô lão trong làng, đình Phước Long xây dựng trên 200 năm. Lúc đó, đình xây bằng vách trét đất, mái lợp tranh. Trước năm 1945, đình là nơi thờ Thành Hoàng và cũng là nơi hội họp của dân làng. Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, thực hiện chủ trương tiêu thổ kháng chiến, bà con phá đình để cản trở bước tiến của bọn Pháp. Sau đó, thôn Phước Long và Thạch Lương nhập lại thành Phước Lương, bà con trong thôn Phước Lương góp tiền xây lại đình, chất liệu là gạch, ngói, xi măng. Thời kỳ chống Mỹ giai đoạn 1965-1969, do chiến tranh đình sập. Năm 1978, địa điểm của đình được UBND xã chọn xây trụ sởhợp tác xã nông nghiệp. Năm 2000, trụ sở hợp tác xã nông nghiệp sửa thành Trường tiểu học số 2 Hòa Xuân Tây. Hiện nay, đình còn dấu vết nền móng tại khuôn viên của Trường tiểu học số 2 Hòa Xuân Tây.

Đình Thạch Lương (thôn Phước Lương, xã Hòa Xuân Tây)

Theo các cụ già ở trong làng, đình Thạch Lương xây dựng trên 200 năm, thờ Thành Hoàng làng. Lúc đó, đình xây bằng vách trét đất, mái lợp tranh, có diện tích xây dựng khoảng 100m2. Trong trận lụt năm 1938, đình bị sập bỏ luôn. Sau năm 1975, chính quyền địa phương cấp đất của đình cho dân xây nhà ở. Hiện nay trên nền đình cũ là nhà ông Lê Văn Phước

Đình làng Vũng Rô (thôn Vũng Rô, xã Hòa Xuân Nam)

Theo các cụ già trong làng, đình này xây dựng từ lâu, khoảng hơn 100 năm, thờ Thành Hoàng làng. Trong thời gian chiến tranh đình bị sập. Năm 2002, nhân dân trong làng xây dựng lại đình với diện tích 4m x 6m, mái ngói, tường gạch, nền xi măng. Đình được tổchức cúng chay vào ngày 15 âm lịch hàng tháng.

Đình Phước Giang (thôn Phước Giang, xã Hòa Tâm)

Theo các cụ bô lão trong làng, đình này lập hơn 100 năm. Năm 1924, đình bị sập do bão, sau đó đình được sửa sang lại. Trong thời gian kháng chiến chống Pháp đình tiếp tục sập. Trước kia, đình Phước Giang cúng Xuân kỳ, Thu tế. Đình cũng đã được các vua Nguyễn ban năm sắc phong, trong chiến tranh sắc phong bị thất lạc. Theo các cụ bô lão trong làng, trước đây đình quay hướng đông với diện tích rộng 10m, dài 20m. Hiện nay đình chỉ còn móng đá, gạch, xung quanh có nhiều cây cổthụ.

Đình Đại Nhị (thôn Phước Giang - Hòa Tâm)

Thành lập trên 100 năm, thờ Thành Hoàng bổn xứ. Trong chiến tranh đình bị sập, hiện nay chỉ còn móng đình bằng đá san hô.

Chùa Xuân Long (thôn Bàn Thạch, xã Hòa Xuân Đông, huyện Đông Hòa)

Theo các vị bô lão trong làng, chùa xây dựng năm 1964 do phật tửtrong làng đóng góp. Chùa lúc đầu xây dựng rất đơn sơ nằm giữa xóm, mặt quay về hướng đông nam, dài 4m, rộng 5m, chỉ có chính điện. Qua thời gian, chùa nhiều lần tu sửa, đến nay chùa có nhà đông, nhà tây; trước sân chùa có tượng Phật Quan Âm. Gần đây, chùa được sửa chữa lại phần mái, quét vôi, xây thêm nhà hậu tổ. Chùa Xuân Long đã qua ba đời trụ trì. Hiện tại thầy Thích Tam An trụ trì.

Chùa Đông Long (thôn Phú Khê 1, xã Hòa Xuân Đông, huyện Đông Hòa)

Chùa xây dựng năm 1969 do ông Trần Anh cùng với nhóm đạo hữu trong làng quyên góp. Chùa nằm ởgiữa xóm, xây bằng gạch, lớp mái ngói, có chánh điện, nhà đông, nhà tây, nhà hậu tổ; diện tích khoảng 1.000m2, mặt quay về hướng đông nam. Trong thời gian chống Mỹ, chùa là nơi hoạt động cách mạng. Qua thời gian chùa đã nhiều lần trùng tu. Năm 2004, chùa được sửa lại toàn bộ phần mái, xây thêm tượng Phật Quan Âm, cổng tam quan. Trước đây, chùa được bà con trong làng trông coi nhưng nay có sư cô trụ trì.

(Còn nữa)

PHAN THANH