Lực lượng du kích Hòa Xuân được sự chỉ đạo kịp thời của chi bộ đã đánh thẳng vào nơi phác cạc, tiêu diệt tên thông ngôn. Bọn Pháp hốt hoảng tháo chạy, gian kế phát cạc cho dân bị lực lượng du kích xã Hòa Xuân triệt tiêu. Từ khi lập đồn ở núi Hiềm, bọn Pháp thường đi về các địa phương trong vùng càn quét, cướp bóc, hãm hiếp phụ nữ. Để ngăn chặn sự đánh phá của kẻ thù trong những năm 1948, 1949, 1950, du kích xã Hòa Xuân thường phối hợp với Đại đội 224, 245, Tiểu đoàn 377, Tiểu đoàn 365, phục kích đánh địch ở chợ Xéo (Bàn Thạch), Phú Lạc, Gò Mả Vôi, Xóm Gò, Cầu Lớn (đèo Cả)... đồn Phú Khê, Hóc Lựu, Thạch Chẩm, Nam Bình, Đá Đen (đèo Cả), Thạch Tuân, xóm Lưới Gõ... Cùng với đấu tranh vũ trang, tỉnh Phú Yên còn chỉ đạo huyện Tuy Hòa và xã Hòa Xuân làm tốt công tác địch vận ở núi Hiềm.
Sau hơn 3 năm chiếm đóng ở núi Hiềm, kẻ thù đã bị quân và dân Phú Yên đẩy vào tình thế cô lập. Vũ khí của bọn Pháp ở núi Hiềm bị tiêu hao, con đường tiếp tế của bọn Pháp bị quân ta phong tỏa, tổ chức tề gian, gián điệp bị ta diệt gọn, quân Pháp ở núi Hiềm bị cô lập hoàn toàn. Hốt hoảng trước khí thế tấn công của quân ta, đêm 5/12/1950, toàn bộ quân địch ở núi Hiềm đã tháo chạy.
Núi Hiềm là di tích lịch sử cấp tỉnh. Ngày 28/3/2001, UBND tỉnh Phú Yên khánh thành bia chiến công Núi Hiềm, một trong những công trình chào mừng lễ kỷ niệm 400 năm Phú Yên.
Hòn Nưa: Tên chữ là Trụ Tự, hòn đảo tuyệt đẹp án ngữ phía nam Vũng Rô. Hòn Nưa là một tuyệt tác thiên nhiên soi bóng xuống Vũng Rô, là điểm nhấn độc đáo của bức tranh sơn thủy hữu tình phía nam tỉnh Phú Yên. Hòn Nưa có giá trị đặc biệt về du lịch và an ninh quốc phòng của tỉnh Phú Yên.
Ga Hảo Sơn: Đến cuối chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1914-1918), tổng số chiều dài đường sắt được xây dựng ở nước ta có 1.300km, gồm các tuyến Hà Nội - Đồng Đăng, Sài Gòn - Mỹ Tho và Hà Nội - Sài Gòn. Tuyến đường sắt Bắc Nam hoàn thành với tổng chiều dài 906km với 3 đoạn: Hà Nội - Vinh, Đông Hà - Đà Nẵng, Nha Trang - Sài Gòn. Trong quá trình thám sát xây dựng đoạn đường sắt Sài Gòn - Nha Trang, người Pháp cũng có những dự án nghiên cứu về việc nối ray ra vùng Tuy Hòa. Năm 1900, chính quyền Pháp giao cho Đại úy Dunal (Capitaine de Dunal) chịu trách nhiệm nghiên cứu, thăm dò việc xây dựng đường sắt ở Phú Yên. Dự án quy hoạch, khảo sát trên phân làm ba khu vực: phía nam từ khu vực đèo Cả đến Tuy Hòa, phía bắc từ Cù Mông đến phủ Tuy An và vùng trung tâm tỉnh.
Năm 1901, thực dân Pháp nghiên cứu khu vực phía nam chủ yếu đoạn đèo Cả và dọc bờ tả sông Ba đến M’Drăk (Đăk Lăk), dự tính nối đường sắt từ Ninh Hòa đến Tuy Hòa và Tuy Hòa lên Đăk Lăk, tạo thành tam giác vận chuyển và trao đổi hàng hóa giữa cao nguyên, Trung Kỳ, Nam Kỳ. Tại đây đoàn khảo sát do trung úy Kerler (Lieutenant Kerler) dẫn đầu nghiên cứu khá kỹ khu vực Phú Yên, đoàn mở rộng thám sát lên khu vực Đăk Lăk và Lang Biang. Tiếp đó vào năm 1904, đoàn kỹ sư người Pháp khảo sát khu vực phía bắc tỉnh, họ dự trù trong tương lai con đường sắt nối tỉnh Phú Yên với Bình Định sẽ đi theo ngã La Hai đến Vân Canh (Bình Định). Nhưng tất cả những dự án trên dừng lại ở mức thể nghiệm, thăm dò chứ chưa được triển khai thực hiện trong thời gian này, nguyên nhân của tình trạng này như lời báo cáo của đại úy Dunal (Capitaine de Dunal) khi tiến hành khảo sát khu vực phía nam: “Đường sắt chạy qua đèo Cả và bờ biển thì chúng tôi cử nhân viên khảo sát ở nhiều địa phương và tình trạng của những con đường, kết luận là không thể khai thông con đường vượt qua đèo”.
Tình hình trên phù hợp với khả năng tài chính cũng như bản chất của chủ nghĩa thực dân Pháp không muốn đầu tư những cái gì tốn kém về kinh phí, công sức. Nếu như người Pháp triển khai dự án nối ray Tuy Hòa với Sài Gòn trong giai đoạn này sẽ giúp cho nhà cầm quyền khai thác được các nguồn lợi lớn không những ở Phú Yên mà bao gồm cả vùng cao nguyên. Trong thời kỳkhai thác thuộc địa lần I (1897-1914), chính quyền thực dân Pháp mở rộng xuất khẩu các mặt hàng nông thổ sản ở Phú Yên, việc vận chuyển gặp nhiều khó khăn.
(Còn nữa)
PHAN THANH
