Đến thời kỳ kháng chiến chống Pháp và đế quốc Mỹ, tính cách người Việt ở Phú Yên được phản ánh trong tác phẩm Phú Yên kháng chiến, Non nước Phú Yên. Đặc tính của người Việt ở Phú Yên trong giai đoạn này là trung thực, thẳng thắn, ít linh hoạt, trọng lời hứa và hay giúp đỡ người khác, cả tin, đơn giản và ít cầu kỳ. Tính cách người Việt ở Phú Yên hiện đại phần nào được phản ánh trong du ký Chuyến xuyên Việt: giang sơn gấm vóc. Mặc dù không lưu lại Phú Yên nhiều nhưng những nhận định của hai tác giả Nguyễn Duy Nhường và Nguyễn Ngọc Hiền cũng cung cấp một cái nhìn về tính cách người Việt ở Phú Yên hiện đại với nhiều nét nổi bật hiền hòa, chất phác, cả tin, không khách sáo, ít khéo léo trong giao tiếp, nội tâm.
Các tác giả đều nhận định tính cách người Việt ở Phú Yên trong sự ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên, nhất là yếu tố đặc biệt về địa hình ba mặt khép kín đã hạn chế Phú Yên tương tác với các tỉnh láng giềng. Người Phú Yên thường không đi xa làm ăn và học hành. Một số tác giả cũng nhấn mạnh đến yếu tố lịch sử, tiêu biểu là sự sáp nhập giữa Phú Yên với Khánh Hòa, làm cho Phú Yên không tự chủ về nhiều mặt và tác động đến con người ở đây. Những giải pháp mà các tác giả đưa ra đều tập trung vào việc mở rộng giao thông và phát triển kinh tế thương mại nhằm hạn chế những điểm yếu và khơi dậy những tiềm năng của người Việt ở Phú Yên. Sự hình thành và biến đổi của tính cách người Việt ở Phú Yên còn do nhiều yếu tố khác chi phối như di truyền sinh học, nguồn gốc và thành phần dân cư, những di sản về lịch sử, văn hóa và xã hội. Việc nghiên cứu này cần phải có nhiều chuyên ngành khoa học khác nhau mới khái quát lên và tìm ra được những nguyên nhân hình thành nên tính cách người Việt ở Phú Yên.
Một số nét đặc trưng trong tính cách người Việt ở Phú Yên là thật thà, trung thực, khéo léo, cần cù và cả tin. Đây là những nét đặc trưng mà chúng tôi tổng quan từ những nhận định của một số bài viết, tác phẩm đề cập đến đất và người Phú Yên cho đến những năm 60 của thế kỷ XX. Những nét đặc trưng này là cơ sở bước đầu cho chúng ta nghiên cứu về tính cách người Việt ở Phú Yên trong mối liên hệ với nhiều dẫn luận khoa học. Việc tìm ra nét đặc trưng cùng với những biến đổi về nó sẽ giúp ích trong việc định hướng giáo dục, nghề nghiệp và xa hơn nữa là chính sách phát triển kinh tế - xã hội ở Phú Yên. Trong lĩnh vực khoa học xã hội, sự hỗ trợ của nhiều chuyên ngành, nhất là Nhân học, Xã hội học, Văn hóa học sẽ làm lộ rõ những nét đặc trưng tính cách người Việt ở Phú Yên.
TS. ĐÀO NHẬT KIM
Th.S NGÔ MINH SANG
