Nghiên cứu những nét đặc trưng của vùng đất và con người Phú Yên là một vấn đề rộng lớn, đòi hỏi sự cộng tác của nhiều ngành khoa học khác nhau. Bởi lẽ, việc nghiên cứu sâu ở nhiều ngành khoa học sẽ làm rõ những điểm mạnh và điểm yếu của vùng đất Phú Yên, từ đó có những chính sách phù hợp thúc đẩy nhanh sự phát triển của vùng đất này.

Bài viết của chúng tôi cũng hướng đến chủ đề này thông qua việc tìm hiểu một vài nét đặc trưng về tính cách của người Việt ở Phú Yên. Tuy nhiên, bài viết chỉ dùng lại ở việc tổng quan những nhận định về người Việt ở Phú Yên qua một số tác phẩm. Đồng thời, qua đó gợi lên vấn đề nghiên cứu những ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên, lịch sử, văn hóa, xã hội đối với con người và sự phát triển của vùng đất Phú Yên, và xa hơn nữa là tìm ra những đổi thay về nó trong giai đoạn hiện nay.

Đầu tiên là tác phẩm Hoàng Việt nhất thống Dư địa chí của Lê Quang Định chép về cương giới định Phú Yên, bên cạnh đó ông cũng có một chút nhận định về điều kiện tự nhiên, con người ở vùng đất Phú Yên. Ông chép về hình thể Phú Yên như sau: “Phía đông giáp biển, phía tây là núi cao, phía nam giáp dinh Bình Hòa ở đèo Cả, phía bắc giáp dinh Bình Định ở Cù Mông. Mặt trông ra biển, tựa lưng vào núi, địa thế vừa hẹp vừa hiểm trở”. Với hình thể ấy, dân cư dinh Phú Yên chăm chú làm ăn, chuyên lo cày cấy “Đất tốt, ruộng đồng rộng thoáng, dân chúng biết lo cày cấy làm ăn”.⁽¹⁾

Tiếp theo là sách Đại Nam nhất thống chí của triều Nguyễn chép về thành phần dân cư, tính cách người Việt ở Phú Yên: “Nghề nghiệp sinh nhai đủ bốn hạng dân (sĩ, nông, công, thương), nhưng ít có người chuyên theo việc học; duy có việc làm nông thì hơi đắc lực”. Sách còn cho biết thêm tính cách người Việt ởPhú Yên biểu hiện trong những sinh hoạt văn hóa “Dân tục chất phác thuần hậu, việc ma chay cúng tế cũng giản tiện, nhưng gặp việc cầu thần hay lễ tạ, thường bày ra cuộc hát xướng diễn kịch, thù tạc vãng lai, lãng phí rất nhiều” ⁽²⁾. Như vậy, có thể khái quát lên một số tính cách người Việt ở Phú Yên qua sách Đại Nam nhất thống chí như chất phác, thuần hậu, ít có chí cầu tiến, tính thoáng.

Thời Pháp thuộc cũng có nhiều công trình viết về Phú Yên, nhưng chủ yếu là các bản báo cáo hoặc một số công trình nghiên cứu phục vụ cho chính sách khai thác thuộc địa. Trong số đó, có một vài tác phẩm đề cập đến con người Phú Yên trong mối liên hệ với những điều kiện thiên nhiên, tiêu biểu như Voyage d’exploration de Hue en Cochinching par la route mandarine (chuyến du hành từ Huế vào Nam Kỳ trên đường cái quan) của Pari E.Leroux, đăng trên tập san Bulletin adminisstratif de l’Annam năm 1898; Les provinces de l’Annam (Phu Yen) (Ghi chép về các tỉnh xứ An Nam (Phú Yên) đăng trên tạp chí Revue Indochinoise vào năm 1910; La provinces de Phu Yen (tỉnh Phú Yên) của A.Laborde, đăng trên tạp chí Bulletin des amis du vieux Hue năm 1929.

(Còn nữa)

-------------------

(1): Theo Lê Quang Định. 2005. Hoàng Việt nhất thống Dư địa chí. Phan Đăng dịch, chú giải và giới thiệu. Huế:Nxb. Thuận Hóa, tr.261.

(2): Theo Quốc sứ quán triều Nguyễn. 1964. Đại Nam nhất thống chí: Quyển 10&11 (tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa). Sài Gòn: Nxb. Nhà văn hóa, tr.13.

TS. ĐÀO NHẬT KIM

TS. NGÔ MINH SANG