Đặc tính của người Việt ở Phú Yên trong Ký sự của Hoàng Việt Sinh là trung thực, thẳng thắng, ít linh hoạt, trọng lời hứa, hay giúp đỡ người khác, cả tin, đơn giản và ít cầu kỳ.

Sông Cầu ngày xưa- Nguồn internet

Thực hiện ký sự trong buổi đầu chống Pháp quay trở lại xâm lược ở miền cực Nam Trung Bộ nên Hoàng Việt Sinh ít có thời gian tìm hiểu về lịch sử, văn hóa và điều kiện tự nhiên ở Phú Yên. Điều này làm cho Hoàng Việt Sinh không đưa ra những nhận định về ảnh hưởng của yếu tố địa – văn hóa đối với con người Phú Yên. Tuy nhiên, Hoàng Việt Sinh cũng bước đầu nêu lên một số hạn chế của người Việt ở Phú Yên thông qua việc nhận xét về thái độ của họ đối với học vấn: “Họ không quan niệm nuôi các quan trường. Sinh viên đại học ở đây rất ít. Học để biết thôi, rồi về buôn bán, hay đem phổ cập tài của mình trong mọi trường hợp”. (1)

Với việc sử dụng phương pháp đi thực địa chủ yếu, tác phẩm Non nước Phú Yên của Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Tư đã phản ánh sâu sắc về những giá trị lịch sử, văn hóa, xã hội ở Phú Yên trong những năm 60 thế kỷ XX. Thông qua tác phẩm, Nguyễn Đình Tư có nhiều nhận xét sâu sắc, và thấu hiểu tính thiệt thòi và hạn chế của vùng đất này, đặc biệt là ông có nhiều nhận định về tính cách người Việt ở Phú Yên trong mối liên hệ với điều kiện tự nhiên. Nguyễn Đình Tư viết: “Về địa lý thiên nhiên, tỉnh Phú Yên ví như một bức thành kiên cố, ba phía có núi rừng trùng điệp bao quanh, hai địa đầu có đèo cao ngăn trở, còn lại phía đông thì có biển cả bao la, ở trong cánh đồng lúa cò bay thẳng cánh, có rẫy khôi bắp trên các sườn đồi. Nhờ vậy có bị phong tỏa tứ phía thì nhân dân Phú Yên vẫn sống được no đủ. Tuy nhiên, cũng vì cái địa thế đóng kín ấy mà sự xúc tiếp với bên ngoài bị hạn chế rất nhiều” (2). Chính sự ảnh hưởng của yếu tố địa lý nhân văn này mà dân Phú Yên “Quanh năm chí tháng, người dân chỉ làm bạn với con trâu đám ruộng, rất ít ai ra khỏi tỉnh. Do đó, không mấy ai học hành đậu đạt cao, các bậc khoa giáp thì cũng chỉ bậc cử nhân là cùng” (3).

Đặc trưng tính cách của người Việt ở Phú Yên trong tác phẩm của Nguyễn Đình Tư là ít cầu tiến, bảo thủ, nhút nhác. Điều đặc biệt, qua tác phẩm, nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Tư nói lên thế mạnh của yếu tố địa lý đặc biệt của Phú Yên. Chính nó đã mang lại cho dân Phú Yên sống trong sự yên ổn, no đủ, gắn với hai chữ “Phú Yên”. Tác phẩm không trực tiếp đưa ra giải pháp khắc phục những hạn chế về tính cách người Việt ở Phú Yên do điều kiện tự nhiên mang lại, nhưng nhà nghiên cứu cũng nhấn mạnh đến sự quan trọng của giao thông: “Ngày nay, nhờ giao thông thuận tiện, người dân Phú Yên đã bắt đầu tiếp thu nền văn minh nhiều, nhưng ngày xưa thì quá thua thiệt”.

Du ký Chuyến xuyên Việt: Giang sơn gấm vóc của hai tác giả Nguyễn Duy Nhường và Nguyễn Ngọc Hiền dọc qua từng vùng, miền của đất nước Việt Nam. Mặc dù, hai lữ khách không lưu lại Phú Yên dài nhưng cũng có những nhận xét về tính cách người Việt ở Phú Yên hết sức thú vị. Du ký viết: “Bản tính dân Phú Yên hiền hòa trầm lặng, chất phác, bộc bạch, không khách sáo, không vồn vã, tuy không đến nỗi cộc cằn, thô lỗ, nhưng với vẻ bên ngoài ấy khiến khách phương xa mới đến hiểu nhầm là khắc khổ lạnh lùng. Đi sâu vào mới thấy đức tính thuần túy hiền lành của một nếp sống tiềm tàng giữa nhưng vùng núi cao rừng rậm ba bề, và chỉ có một bề mở ra là biển cả mênh mông. Bởi đó, dân Phú Yên rất khiêm nhường trong lối sống” (4). Những đức tính của người Việt ở Phú Yên trong tác phẩm là hiền hòa, chất phác, cả tin, không khách sáo, ít khéo léo trong giao tiếp, nội tâm.

Qua việc tổng quan về những nhận định tính cách người Việt ở Phú Yên đã phần nào làm nổi lên một số tính cách người Việt ở Phú Yên được hình thành và biến đổi trong suốt chặng đường lịch sử gần 400 năm. Đặc tính người Việt ở Phú Yên trong thời Nguyễn được phản ánh trong tác phẩm Hoàng Việt nhất thống Dư địa chí, Đại Nam nhất thống chí. Tính cách và con người Phú Yên trong thời kỳ này vẫn còn dư âm của sự bình ổn và thích nghi, là sự tụ cư để làm ăn, sinh sống ở vùng đất Phú Yên. Những đức tính của người Việt Phú Yên là chất phác, thuần hậu, ít có chí cầu tiến, tính thoáng.

Đến thời Pháp thuộc, con người và tính cách người Việt ở Phú Yên được nhận định và nghiên cứu kỹ hơn nhằm phục vụ cho chính sách khai thác thuộc địa. Điều này được phản ánh qua một số bài viết, tác phẩm Voyage d’ exploration de Hue en cochinchine par la route mandarine, Les provinces de l’ Annam (Phu Yen), La province de Phu Yen, Địa dư tỉnh Phú Yên. Tính cách của người Việt Phú Yên trong giai đoạn này là hiền lành, nhẫn nhục, ít linh hoạt cần cù, siêng năng, ít ham học, thiếu tính cầu tiến.

(Còn nữa)

----------------------------

(1): Hoàng Việt Sinh. 1946. Phú Yên kháng chiến (Ký sự). Hà Nội: Nxb. Hoa Lư, tr. 17.

(2): Nguyễn Đình Tư. 1965. Non nước Phú Yên. Tiền Giang: Nxb. Tiền Giang, tr.61.62.

(3): Nguyễn Đình Tư. 1965. Non nước Phú Yên. Tiền Giang: Nxb. Tiền Giang, tr.62.

(4): Theo Nguyễn Duy Nhường, Nguyễn Ngọc Hiền. 1999. Chuyến xuyên Việt: giang sơn gấm vóc (Du ký). Hà Nội: Nxb. Văn học, tr.80.

TS. ĐÀO NHẬT KIM

Ths. NGÔ MINH SANG