Tác phẩm Voyage déxploration de Hue en cochinchine par la route mandarrine (Chuyến du hành từ Huế vào Nam Kỳ trên đường thuộc địa) đã ghi chép lại những gì mà Pari E.Leroux chứng kiến trong suốt chặng đường từ Huế vào Nam Kỳ. Ông là nhân viên kỹ thuật phụ trách kéo đường dây điện tín từ Huế vào Nam Kỳ. Thời điểm ông đến Phú Yên là lúc vào dịp tết, đây là điều hết sức thú vị. Ông đã ghi chép lại toàn bộ sinh hoạt kinh tế, văn hóa của người dân Phú Yên trong dịp tết. Pari E.Leroux đã sử dụng phương pháp đi thực địa và nghe lời kể của người dân, nên đây là nguồn tư liệu quý phản ánh những sắc thái văn hóa, tính cách con người Phú Yên vào những năm cuối thế kỷ XIX.
Tác phẩm Les provinces de l’Annam (Phu Yên)(Ghi chép về các tỉnh xứ An Nam (tỉnh Phú Yên) đăng trên tạp chí Revue Indochinoise vào năm 1910. Đây là công trình tương đối hoàn chỉnh ghi chép các vấn đề về điều kiện tự nhiên, dân cư, kinh tế, xã hội và các chính sách khai thác thuộc địa của chính quyền Pháp ở Phú Yên thời kỳ trước năm 1910. Trong tác phẩm này, có nhiều chi tiết mô tả về đặc điểm người Việt Phú Yên: “Người Phú Yên có dáng dấp giống như đồng bào An Nam của họ: nước da vàng sậm, mũi thấp và hơi hếch, mắt nhỏ và xếch, gò má cao, cằm bạnh, thân hình bé nhỏ và hơi mảnh khảnh. Tất cả những điều ấy toát lên nét chung nhất của người Phú Yên”(1). Đặc biệt, qua tác phẩm đã khái quát lên một vài đặc trưng của tính cách người Việt ở Phú Yên và những ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên đối với tính cách người Việt ở Phú Yên ở đây. Tác phẩm mô tả về tính cách người Việt ở Phú Yên như sau: “Họ ít sâu sắc nhưng lại mẫn cảm hơn người các tỉnh phía Bắc. Sống trong một địa bàn khí hậu mát mẻ, đời sống dễ dàng, họ luôn tỏ ra hiền lành, nhẫn nhục, ít linh hoạt và tính quyết đoán của họ cũng thấp hơn những đồng bào của họ ở miền Bắc. Họ ít tính toán và nghiên cứu trong canh tác, nhu cầu cuộc sống không cao, thu hoạch đủ sử dụng thế là vừa lòng với họ. Có lẽ xuất phát từ sự chậm chạp và có chút lười biếng, họ tỏ ra chậm chạp trong giao lưu với các tỉnh lân cận”(2).
Tác phẩm đã làm toát lên một vài nét đặc trưng về tính cách người Việt ở Phú Yên như hiền lành, nhẫn nhục, ít linh hoạt, thiếu tính quyết đoán, chậm chạp, lười biếng, ngại giao lưu với người khác. Tuy nhiên, việc nghiên cứu của tác phẩm chủ yếu phục vụ cho chính sách khai thác thuộc địa của thực dân Pháp, nên phần nhiều nhấn mạnh đến tính hạn chế của người Việt ở Phú Yên. Mặc dù tác phẩm có nhắc đến tính đặc biệt về địa hình của Phú Yên là ba mặt khép kín với hai đèo Cù Mông ở phía Bắc và đèo Cả ở phía Nam, nhưng chưa thấy nhắc ảnh hưởng của yếu tố này đối với tính cách người Việt ở Phú Yên. Tác phẩm cũng đưa ra giải pháp nhằm hạn chế điểm yếu và phát huy điểm mạnh trong tính cách người Việt ở Phú Yên bằng con đường phát triển kinh tế thương mại, công nghiệp: “Sự phát triển công nghiệp và những ảnh hưởng của thương mại đã thúc đẩy họ có những nhu cầu mới cao hơn, họ bắt đầu khai thác các tiềm năng thiên nhiên vốn có trên quê hương của mình”(3).
Nhận chức công sứ Phú Yên từ năm 1926-1928, A. Laborde đã có thời gian dài tìm hiểu và nghiên cứu về đặc điểm tự nhiên, lịch sử, tâm lý dân cư, nên những nhận định của ông trong tác phẩm Laprovince de Phu Yên hết sức có giá trị. Tác phẩm này có thể xem là công trình sử học về thời Pháp thuộc ở Phú Yên. Thông qua tác phẩm, laborde cung cấp nguồn sử liệu về kinh tế - xã hội ở Phú Yên trong giai đoạn 1887-1929 và đặc biệt hơn là nhận định của ông về tương lai phát triển của vùng Tuy Hòa. (Còn nữa)
(1) Dẫn theo Le province de L’Annam (Phu Yen) đăng trên tạp chí Revue Indochine năm 1910, tr.957.
(2) Dẫn theo Le province de L’Annam (Phu Yen) đăng trên tạp chí Revue Indochinse năm 1910, tr.957.
(3) Dẫn theo Le province de L’Annam (Phu Yen) đăng trên tạp chí Revue Indochinse năm 1910, tr.957.
TS. ĐÀO NHẬT KIM
Ths. NGÔ MINH SANG
