Hát tuồng phục vụ lễ hội cầu ngư gọi là hát án. Hát án thường là những vở tuồng có chọn lọc, nội dung chính nghĩa thắng gian tà, phù hợp với tâm tư nguyện vọng được gặp nhiều may mắn của ngư dân tổ chức lễ hội. Tính chất hội trong lễ hội cầu ngư có thể được coi như những yếu tố làm cân bằng nhiều nỗi lo âu, khắc khoải ở đời thường, luôn luôn thôi thúc hào hứng vui tươi và lôi kéo khách hành hương gần xa.
Lễ hội cầu ngư mang ý nghĩa là cầu mong thời tiết thuận lợi, ngư dân đánh bắt được nhiều hải sản để cuộc sống ngày càng ấm no. Các lễ thức trong lễ hội cầu ngư là sự bày tỏ lòng tri ân của ngư dân với biển cả như nguồn sữa mẹ nuôi dưỡng họ. Và cũng nhân đó các bậc cao niên giáo dục con cháu trong gia đình và dòng họ cùng bà con ngư dân nhận thức rõ hơn về sự gắn bó giữa vạn chài với biển cả, với nguồn lợi hải sản, để rồi có cách ứng xử thích hợp, hài hòa với việc khai thác tài nguyên thiên nhiên từ biển. Lễ hội cầu ngư tại các làng chài ở miền biển Phú Yên còn là một dịp cho những hình thức nghệ thuật như hát tuồng, hát bả trạo có đất diễn, góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống mang bản sắc dân tộc không bị mai một. Qua các tuồng tích cổ và sinh hoạt văn hóa dân gian, giúp cho giới trẻ hiểu được những điều hay về thời cha ông cũng như cảm nhận được những nét đẹp mang tính nhân văn của người xưa đã gửi gắm trong các tuồng tích.
Ngoài các mục tế, hát tuồng, hát bả trạo, đua thuyền..., Lễ hội cầu ngư ở Phú Yên còn mang thêm một nét đặc biệt, chính là phần múa siêu. Theo võ sư Huỳnh Kim Hồng – người đã nhiều năm tham dự lễ cầu ngư cho biết: “ Múa siêu trong lễ hội cầu ngư là phần hết sức độc đáo có sức lôi cuốn người xem ở nhiều lứa tuổi, giới tính khác nhau. Với nội dung là biểu diễn bài võ Siêu Đao tuyệt kỷ trong thời gian hơn một tiếng đồng hồ. Bài võ Siêu Đao, dân trong vùng quen gọi bằng Siêu Ông, được trình bày bởi bốn võ sĩ mặc võ phục oai phong như bốn mãnh tướng múa bốn cây đại đao, cùng hai mươi bốn võ sinh cầm trường côn (tượng trưng cho đội hùng binh) mặc trang phục cổ. Chưa kể một vị Tổng tràng điều khiển bằng những hồi trống giục giòn giã.
Bằng những chiêu thức đao pháp vừa uyển chuyển, vừa uy vũ của tinh hoa võ Việt ngày xưa truyền lại, bài võ Siêu Đao đã phô diễn tái hiện tính cách mạnh mẽ, hào khí và cũng rất trí tuệ của các bậc tiền nhân đi khai phá vùng đất hoang sơ mưu cầu cuộc sống tốt đẹp, mang lại hình tượng và tăng khí thế hứng khởi cho người xem. Đặc biệt, với phép sắp xếp cho đoàn tướng binh dịch chuyển theo mô hình Bát Quái. Bài võ vừa thể hiện tính biến hóa, vừa nói lên ý nghĩa thâm sâu của triết học phương Đông...”.
Chính phần biểu diễn của bài võ Siêu Đao đã góp phần lớn làm cho chương trình lễ hội mang tính hấp dẫn. Hàng nghìn người từ các nơi trong và ngoài tỉnh đã không quản ngại xa xôi về tham dự, thưởng thức cũng như tìm hiểu lễ hội một cách hứng thú. Rất nhiều người cho biết rằng họ từng đến với lễ hội cầu ngư nhiều, nhưng không hề thấy nhàm chán, mà ngược lại luôn cảm thấy hết sức hào hứng.
5. Bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội cầu ngư để phát triển du lịch
Lễ hội cầu ngư dưới góc nhìn văn hóa được xem xét trong quá trình vận động cùng với dòng chảy thời gian và những biểu hiện mang sắc thái văn hóa tộc người, phù hợp với điều kiện tự nhiên, phong tục tập quán, tôn giáo, tín ngưỡng của ngư dân từng vùng, miền. Đây chính là nguồn tài nguyên to lớn, là điều kiện rất thuận lợi để khai thác những nét đặc trưng về lễ hội cầu ngư ở từng vùng, miền cho phát triển du lịch. Nhìn tổng thể thì lễ hội cầu ngư ở Phú Yên không khác mấy so với các tỉnh lân cận ở khu vực duyên hải Nam Trung Bộ và Nam Bộ. Trong yếu tố tương đồng, biểu tượng cá voi được ngư dân miền biển tôn sùng là linh thiêng, là đối tượng thờ cúng trang nghiêm, được tôn xưng là Cá Ông. Sự thờ cúng Cá Ông xuất phát từ niềm tin hồn nhiên của ngư dân miền biển trước một loại cá hiền lành trên đại dương hãi hùng, từng bất ngờ nương tựa và cứu giúp những ghe thuyền và con người bị sóng gió lâm nạn. Cá Ông được các vua triều Nguyễn phong làm “Nam Hải cự tộc Ngọc lân tôn thần”. Tất cả các làng ven biển hoặc làng nghề cá đều được ban sắc thần này để phụng thờ. Với cội nguồn rất xa xưa, được phủ thêm màu sắc Phật giáo, Nho giáo phù hợp với cấu trúc đa nguyên trong tín ngưỡng người Việt, trong quá trình tồn tại và phát triển đã tiếp thu và tôn vinh một số đạo lý cổ truyền thấm đượm tính nhân văn. Cá voi là một sinh vật có ích đã được nhân cách hóa thành một đấng cứu nhân độ thế, khi sống Ông sẵn sàng cứu giúp người gặp nạn, lúc thác Ông phù hộ độ trì cho vạn mưa thuận gió hòa, làm ăn yên ổn, được mùa cá tôm. Vì thế được con người biết ơn, thể hiện sự ân nghĩa thủy chung, sự đền ơn đáp nghĩa theo đạo lý truyền thống của dân tộc. Lễ hội cầu ngư còn là dịp thăm viếng lẫn nhau giữa chủ ghe và bạn chài, giữa chủ vạn với ngư dân để tình làng nghĩa xóm được thắt chặt. Đây còn là dịp để người dân lao động một nắng hai sương được vui chơi, giải trí sau những tháng ngày lao động nhọc nhằn và cố kết cộng đồng, chia bùi, xẻ ngọt không những trong vạn mà còn với mọi du khách đến dự lễ hội.
Lễ hội cầu ngư sẽ còn tồn tại lâu dài với người dân miền biển, vì thế việc “gạn đục khơi trong” ở lễ hội cầu ngư cần được nghiên cứu kỹ càng, cái gì giữ lại, cái gì cải tạo, cái gì bỏ, đưa nội dung mới vào như thế nào để không bị gò bó, khiên cưỡng cũng là điều rất cần thiết. Khai thác lợi thế biển - đảo kết hợp với phát huy nét độc đáo của lễ hội cầu ngư ở Phú Yên, có tính đến hướng liên kết vùng, khu vực và trong nước với các địa phương có biển sẽ góp phần làm phong phú các loại hình du lịch tỉnh nhà. Đây được xem là hướng đi mới tạo bước đột phá cho ngành du lịch Phú Yên, nhất là du lịch biển - đảo phát triển và hội nhập.
Tuy Hòa, tháng 9/2011
Th.sĩ NGUYỄN HOÀI SƠN
