Ngư dân Đông Tác tổ chức lễ cầu ngư. - Ảnh: P.OANH

Năm 1832, Hoành Lâm đổi thành Phú Lâm thuộc tổng Hòa Đa, huyện Tuy Hòa. Gồm 3 ấp: ấp nhất là Phú Thọ, có các xóm: Bến Xe, xóm Chợ Cũ, xóm Vườn Đình, xóm Điện Tuyến; ấp nhì là Phú Khương, có xóm Lẫm, xóm Đồng, xóm Bắc Lý; ấp ba là Phú Ninh, có xóm Rượu, xóm Chùa, xóm Ga; xóm Dũi, xóm Hóc Năng, xóm Rớ. Năm 1949 thôn Phú Lâm thuộc xã Hoà Thành, huyện Tuy Hòa. Năm 1975 vùng đất thuộc thôn Phú Lâm xưa gồm 3 thôn Phú Lâm, Thạnh Phú, Đông Tác tách khỏi xã Hòa Thành để thành lập thị trấn Phú Lâm, huyện lỵ Tuy Hòa, phía nam tiếp giáp xã Hòa Hiệp (sau là Hòa Hiệp Bắc) và xã Hòa Vinh. Từ ngày 28 tháng 3 năm 2005 khi thị trấn Phú Lâm được sáp nhập vào thị xã Tuy Hòa và khi thị xã nâng lên thành phố trực thuộc tỉnh thì thị trấn Phú Lâm thành phường Phú Lâm, thuộc TP Tuy Hòa. Thực hiện Nghị định số: 175/2007/NĐ-CP ngày 03/12/2007 của Chính phủ, phường Phú Lâm được tách ra thành ba phường là: phường Phú Lâm, phường Phú Thạnh và phường Phú Đông. Theo đó, phường Phú Lâm diện tích đất tự nhiên: 492,86ha, dân số 10.632 nhân khẩu; phường Phú Thạnh, diện tích đất tự nhiên: 949,29ha, dân số 9.858 nhân khẩu; phường Phú Đông diện tích đất tự nhiên: 616,8ha, dân số 10.541 nhân khẩu.

Xưa, phía đông thôn Hoành Lâm nguyên là một dải rừng rậm dọc theo bờ biển chạy từ Đông Tác (còn có tên Đông Trạch, Đông Yên) đến Thạnh Lâm dài khoảng 7km gọi là rừng Ngang. Phía tây từ Đông Mỹ (trước gọi là Quang Đông – nay là thôn 1 và thôn 2 xã Hòa Vinh, huyện Đông Hòa) cho tới Phú Lễ (trước gọi là Lôi Cối – nay là thôn Phú Lễ, xã Hòa Thành, huyện Đông Hòa). Cánh đồng Phú Lâm hiện nay thuở xưa là khu đất đầy cây cà dược, nên mới mang tên Gò Cà. Vùng làng xóm đông đúc bây giờ, lúc ấy là vùng đầy đỗ mèo lông, nên mới mang tên là xứ Gò Đỗ. Vùng rừng khu vực sân bay hiện tại, lúc ấy toàn là rừng rậm nên có tục danh là xứ Rừng Ngang. Trong phạm vi ba xứ: Gò Cà, Gò Đỗ và Rừng Ngang lại tùy theo từng vùng cao thấp mà có tục danh riêng như: Bầu Rừng, Bầu Ấu, Bầu Huyện, Bầu Xe, Vũng Nạnh, Vũng Đất Sét, Vũng Tre Lép. Những nơi người dân canh tác được thì cũng tùy vị trí mà đặt tên như: Rộc Giòng, Rộc Nghị, Rộc Ngọ, Rộc Đăng; Gò Giác, Gò Chùa, Gò Tình, Gò Rán. Những gò thổ mộ thì có: Gò Hóa, Gò Họ, Gò Thủng, Gò Chùa, Động Chùi, Động Điếm.v.v..

Theo lời kể của các cụ cao tuổi ở Phú Lâm thì tiền nhân của thôn Hoành Lâm là những người gốc Thanh - Nghệ - Thuận - Quảng được Lương Văn Chánh chiêu mộ vào vừa lo việc binh vừa lo công tác khai hoang từ Cù Mông đến đèo Cả. Đoàn dân binh này chia làm ba nhóm, dưới sự hướng dẫn trực tiếp của ông Văn Phong, thuộc hạ ông Lương Văn Chánh công tác tại khu vực ba từ Bà Diễn đến đèo Cả. Nhóm tại khu vực hữu ngạn – cuối sông Đà Rằng được ông Huỳnh Đức Chiếu điều khiển trực tiếp. Quê gốc của ông Huỳnh Đức Chiếu là từ Kỳ Anh, Hà Tĩnh. Với bàn tay cần mẫn của những lưu dân đầy nghị lực đã biến nơi hoang vu, nhiều đầm lầy, rừng rậm, đầy rắn rết, hổ mang thành vùng đất phì nhiêu; lập thành làng xã. Vì có công trong việc chỉ huy binh dân, nên ông Huỳnh Đức Chiếu được tôn xưng là tiền hiền làng Hoành Lâm.

Trải qua lịch sử 400 năm hình thành và phát triển làng cổ Hoành Lâm đã có rất nhiều thay đổi, từ chỗ chỉ có một số nhóm người thuộc một vài họ đến khai phá vùng đất này đến nay trên địa bàn ba phường Phú Lâm, Phú Thạnh và Phú Đông có đến gần 40 họ. Các họ phổ biến và có số dân đông là họ Huỳnh, Đinh, Nguyễn, Lê, Trần, Đặng, Phạm, Lương... Những họ ít phổ biến là Thẩm, Nhiêu, Mạnh, Văn, Thái, Trình... Mỗi họ có một nhà thờ họ và có nhiều chi phái. Mỗi chi phái do một người tộc trưởng đứng đầu, hàng năm họ tổ chức giỗ họ, các chi phái cũng tổ chức giỗ người sinh ra dòng tộc mình. Ở thôn Hoành Lâm xưa, đình làng được cư dân quan tâm xây dựng từ rất sớm để làm nơi dân làng thờ cúng vị Thành hoàng, các vị tiền hiền. Đình làng còn là nơi hội họp để bàn bạc, giải quyết các công việc chung của làng xóm và tổ chức các sinh hoạt động đồng. Bên cạnh đó còn có các nhà thờ họ để thờ cúng các vị trưởng họ trong phạm vi dòng tộc.

Trong tư liệu thần tích - thần sắc làng Hoành Lâm, tổng Hòa Đa, phủ Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên còn lưu giữ được những sắc phong như:

(Còn nữa)

TH.S NGUYỄN HOÀI SƠN