Nhờ vậy mà nhiều hào kiệt và người có chí lớn đã đến đây tham gia học văn, luyện võ như Phan Văn Biên, Võ Văn Dũng, Lương Phụng Tường, Nguyễn Quang Huy, Nguyễn Hóa, Nguyễn Thế Tử, Nguyễn Học…Từ thi xã này, nhiều người đã trưởng thành, về sau có những đóng góp lớn lao trong phong trào Tây Sơn. Trong phong trào Cần Vương cuối thế kỷ XIX, nơi đây là căn cứ địa quan trọng khu vực phía nam Phú Yên do Đặng Đức Vĩ và Trần Đôn chỉ huy. Những cuộc chiến đấu ác liệt diễn ra ở đây làm cho quân Pháp và tay sai Trần Bá Lộc nhiều phen khiếp vía. Trong thời kỳ chống Pháp, núi Sầm là nơi diễn ra trận đánh của bộ đội ta vào đêm 20-6-1954, góp phần vào chiến thắng đánh bại chiến dịch At-lăng của Pháp. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, nơi đây diễn ra trận đánh ngày 26-10-1965 đánh dấu sự phát triển của lực lượng vũ trang Phú Yên.
Miếu Bà tại xóm Ao, thôn Phụng Tường - Anh: N.KIM
Sau ngày đất nước thống nhất năm 1975, di tích Núi Sầm bị xâm hại khá nhiều. Người dân xung quanh chặt trụi cây cối và lấy đất, đá, sỏi để nâng cấp đường và nền nhà. Đến những năm 1990, chính quyền địa phương quy hoạch Núi Sầm thành khu bảo tồn di tích cách mạng và cấm lấy đất, đá, đồng thời cho trồng bạch đàn phủ kín ngọn núi. Gần núi Sầm hiện tại có 2 ngôi mộ tập thể chôn cất 29 chiến sĩ của lực lượng vũ trang ta hy sinh trong trận đánh vào núi Sầm ngày 20-6-1954. Mộ được sửa sang khang trang, trở thành nơi thăm viếng và giáo dục truyền thống yêu nước cho nhân dân và thế hệ trẻ làng Phụng Các. Ngoài ra, một nhà bia ghi công các anh hùng liệt sĩ của xã Hòa Trị được xây dựng nằm tựa lưng về phía bắc của ngọn núi càng tôn lên giá trị lịch sử của núi Sầm.
c. Di tích miếu Bà thôn Phụng Tường
Miếu tọa lạc tại xóm Ao, phía nam làng Phụng Các. Xóm Ao hay còn gọi xóm Ao Vuông vì gần đấy có một ao vuông với diện tích gần 1 ha được đào đắp từ thời còn là vương quốc Chăm pa. Khi người Việt vào định cư lập làng thì nơi này được gọi là Nông Hòa lý.
Theo lời truyền, miếu đã có trên 100 năm, thờ nữ thần Thiên-Y-A-Na. Lúc đầu miếu lợp mái tranh, vách đất. Sau 1945, miếu được trùng tu xây bằng gạch, lợp ngói khá bề thế. Hàng năm tổ chức lễ cúng vào ngày 2-2 (âm lịch). Trong thời gian cúng miếu, dân làng tập trung về đây vui chơi, bày các hàng quán và nhiều trò chơi dân gian như xốc dĩa, đá gà và có hát bội diễn ra trong 2 ngày.
Trong giai đoạn chiến tranh chống Mỹ miếu bị sập. Năm 1960 các cụ già ở xóm Ao quyên góp xây dựng lại trên nền cũ, quy mô nhỏ hơn: diện tích 5m x 6m. Năm 1999 miếu được trùng tu xây thêm phần lan can trước sân, sửa lại phần cổng và quét vôi. Điện thờ của miếu gồm: chính giữa thờ thần, hai bên thờ tả ban và hữu ban và các đồ tự khí, trong đó có đôi hạt bằng đồng rất đẹp nhưng đã thất lạc. Việc tế tự ở miếu được dân làng tiếp tục duy trì vào ngày 2-2(âm lịch) hàng năm và cử người trông coi, hương khói .
Miếu có khắc một số câu đối Hán - Nôm mong muốn sự thịnh vượng của làng xóm:
- Phước đức thiên thu tồn sự nghiệp
Nông Hòa vạn tự tráng sơn hà
- Vạn cổ anh linh phò bổn lý
Thiên thu chính khí duệ hương lân
d. Di tích tôn giáo
* Chùa Long Sơn
Chùa nằm dựa lưng vào sườn phía đông núi Sầm, nằm ở trung tâm làng Phụng Các, mặt tiền xây về hướng đông nam. Đây là ngôi chùa cổ đã có trên 300 năm. Theo các tài liệu xưa ghi lại, chùa được lập vào năm 1664. Đến năm 1892 chùa đã đi vào ổn định. Buổi đầu chùa xây dựng bằng tranh tre, về sau cất kiểu lá mái rồi gạch ngói. Từ khi ổn định cho tới nay chùa trải qua 4 lần trùng tu sửa chữa. Hai lần đầu không rõ năm nào, lần thứ 3 vào năm 1954. Cũng trong năm này, chùa bị giặc Pháp chiếm đóng, tượng Phật và long vị bị thất thoát, về sau chuyển về chùa Long Tường. Năm 1964 sư thầy Diệu Đức trụ trì vận động quyên góp xây dựng lại chánh điện, nhà Đông, nhà Tây.
Trong thời gian chiến tranh, chùa Long Sơn là nơi hoạt động cách mạng, từng diễn ra nhiều trận đánh ác liệt nên bị hư hỏng nhiều. Sau 1975, chùa được sửa chữa lớn mang dáng như ngôi từ đường nhìn ra khoảng đồng cạnh chợ núi Sầm, trước mặt chánh điện là tượng Quan Âm lộ thiên thấp thoáng dưới bóng dừa. Hiện nay, bà con trong làng và Ban hộ tự quyên góp tu sửa, cúng vào các ngày đầu tháng và rằm.
(Còn nữa)
TS. ĐÀO NHẬT KIM
