Có lẽ vì đặc điểm đó mà ở vùng này số lượng giếng rất ít. Trải dọc theo chiều dài của làng chỉ có 3 giếng đá cổ. Người địa phương quen gọi là giếng động trên, giếng động giữa và giếng động dưới. Theo lời các cụ già, giếng lâu đời nhất là giếng động giữa. Nguyên xưa, cả làng chỉ sử dụng nước từ giếng này. Về sau, dân làng đào thêm hai giếng ở hai đầu làng tức giếng động trên gần lăng Ông và giếng động dưới gần ngôi thanh minh.
Giếng đá tại xã An Ninh Đông, huyện Tuy An.
Giếng động giữa là dạng giếng vuông, độ dài mỗi cạnh là 1,5m, giếng sâu 5,5m, mực nước hiện tại cao 1m. Thành giếng được kè bằng đá ong từ đáy lên miệng, bên trên có tạo bọng giếng cao 0,6m (nguyên trước bọng giếng cũng được xây bằng đá ong nhưng hiện nay đã trát phủ xi măng). Xen giữa những lớp đá ong ở thành giếng có dấu vết những mạch liên kết bằng vôi cát. Nét đặc sắc của giếng này là kiểu giếng hình vuông. Đây là hình thức đào giếng khá độc đáo, ít thấy xuất hiện trong kỹ thuật đào giếng của người Việt ở Phú Yên.
Giếng động trên là giếng tròn, đường kính miệng giếng 1m, độ sâu từ miệng giếng xuống đáy là 5m, mực nước hiện tại cao 2m, được xếp đá ong hoàn toàn từ đáy lên miệng, bên trên có bọng giếng (hiện tại đã được thay bằng vật liệu gạch, xi măng cao 1m). Giếng động dưới cũng thuộc dạng giếng tròn, có đường kính miệng 1,4m, độ sâu của giếng 4,3m, mực nước hiện tại cao 1,5m, được xếp đá ong từ đáy lên miệng, bên trên có bọng (hiện đã xây lại bằng vật liệu gạch, xi măng, cao 1,6m). Những người cao tuổi ở địa phương cho biết khi đào những giếng này người ta đã lót ở đáy giếng một lớp gỗ, loại gỗ xuân (còn gọi là gỗ sao, loại gỗ thường dùng để đóng ghe thuyền) không bị mục trong môi trường nước. Cho đến nay, lớp gỗ đó vẫn còn tồn tại với tác dụng ngăn cách và giữ ổn định lớp cát ở đáy giếng để thành giếng không bị sụt lún hư hỏng.
Một số cụ già trong làng giải thích cổ nhân xưa tạo giếng hình vuông tượng trưng cho đất mẹ; giếng hình tròn tượng trưng cho mặt trời. Hòa khí của âm dương cho con người được hạnh phúc. Một làng có ba giếng là biểu tượng cho: Thiên - Địa - Nhân. Cách tạo ba cái giếng ở Hòa An có nhiều điểm tương đồng với giếng cổ làng Việt ở làng Thượng Hội (xã Tân Hội, huyện Đan Phượng, thị xã Sơn Tây, thành phố Hà Nội). Điểm khác là giếng ở Hòa An hẹp, đường kính chỉ từ 1-1,5m, còn giếng ở làng Thượng Hội rộng đến 30m. Rõ ràng quan niệm âm - dương lưỡng hợp mang tín ngưỡng phồn thực của cư dân nông nghiệp lúa nước được phản ánh trong tư duy của người xưa rất sâu sắc. Nguồn nước duy trì sự sống, tạo cho con người, cảnh vật sinh sôi, nảy nở và phát triển dài lâu.
Thôn Hòa An xưa kia có tên gọi là làng Vũng Mú. Tên gọi này xuất phát từ sự tích vào thuở lập làng. Tương truyền, khi đó có một con cá mú to lớn và kỳ lạ lụy (chết) vào bãi cát giữa làng. Từ đó, người ta lấy tên cá đặt cho tên làng biển này. Làng Vũng Mú từ xưa đến nay nhân dân chuyên làm nghề biển. Làng có lịch sử hình thành sớm, vào khoảng cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XVIII. Những di tích còn lại là một lăng thờ cá voi, một ngôi thanh minh, dấu tích của đình làng và miếu Bà, cùng những giếng cổ bằng đá. Tín ngưỡng thờ cá voi là một sinh hoạt văn hóa cộng đồng rất quan trọng được ngư dân làng biển này duy trì cho đến hiện nay. Theo lời những cụ già, các vua triều Nguyễn có ban nhiều sắc phong cho đối tượng thờ phụng của làng nhưng tất cả đã bị thất lạc trong chiến tranh. Như vậy, nếu lấy lịch sử hình thành của làng để làm cơ sở xác định niên đại cho những giếng cổ thì giếng có lịch sử ra đời sớm nhất tại đây phải có niên đại cách nay trên dưới 250 năm. Vị trí di tích cách trung tâm thành phố Tuy Hòa 75km đường bộ. Từ thành phố Tuy Hòa theo quốc lộ 1A đi về phía bắc 70km qua khỏi cầu Bình Phú, rẽ trái theo đường liên thôn đi về phía đông 5km là đến địa bàn di tích khu giếng đá cổ Hòa An.
(Còn nữa)
ThS. NGUYỄN HOÀI SƠN
