Để khắc phục thất bại vừa xảy ra, Bùi Giảng đã huy động một lực lượng quân sự đông đảo quyết tiêu diệt hoàn toàn chính quyền thân Pháp ở Bình Thuận. Trong cuộc ra quân này, Bùi Giảng lên kế hoạch phối hợp với lực lượng Khánh Hòa và nghĩa quân tại chỗ ở Bình thuận. Vẫn theo báo cáo của Cheroutre ngày 13-3-1886: “Hiện nay Bùi Giảng có trong tay 6.000 người được chiêu tập ở Phú Yên. Với lực lượng này, Bùi Giảng đang chuẩn bị tiến vào phía nam. Nhận định việc này, tôi có tư liệu riêng, đó là một bức thư của Bùi Giảng gửi cho các tên đầu sỏ phản loạn (thủ lĩnh nghĩa quân-TG chú) tại Nha Trang, thư gửi vào ngày 6 tháng này, được chặn tại Ninh Hòa” (1).
Thực hiện kế hoạch, tháng 4-1886 Bùi Giảng đem quân tiến vào Bình Thuận. Trong thời gian này, nghĩa quân Cần Vương Bình Thuận hoạt động mạnh mẽ. Ngày 25-4-1886, Nguyễn Xương cùng với Tú Lành, Trần Tu chỉ huy đạo quân đông đến 600-700 người tiến đánh phủ Ninh Thuận. Trong lúc giao tranh, bọn lính cơ chạy sang hàng ngũ nghĩa quân làm cho lính tập phải bỏ chạy hoặc quay súng chống lại chỉ huy.
Tin đồn Ninh Thuận thất thủ làm náo động cả Bình Thuận. Quân lính các đồn ở Phan Rí đều bỏ trốn đến nỗi không đủ người để canh giữ thành. Bố chánh Trà Quý Bình “cố gắng chiêu mộ quân trong dân chúng địa phương để bảo đảm việc giữ thành, nhưng dân chúng đều ngã về phía Cần Vương… cuối cùng thành chỉ còn 20 tên lính coi kho” (2). Tình hình này vô cùng thuận lợi cho nghĩa quân Bùi Giảng khi tiến vào Phan Rí. Nghĩa quân không cần mở cuộc tiến công quân sự mà “chỉ cần một cuộc biểu dương lực lượng rất bình thường trước đồn Phan Rí cũng đủ để chính quyền đương nhiệm bổ nhào” (3). Vì vậy trong đêm 27-4-1886 chỉ bằng một cuộc biểu dương lực lượng của 200 người vũ trang bằng lao và gậy gộc trước thành Phan Rí đã làm cho quan tuần phủ Võ Doãn Tuân và bố chánh Trà Quý Bình phải bỏ trốn “để lại một tòa thành mở rộng cửa với toàn bộ kho tàng” (4).
Vì sao lực lượng bảo vệ thành Phan Rí phải hoảng sợ như vậy? Có thể đội quân hùng hậu của Bùi Giảng đã uy hiếp sự tồn tại của những đồn binh này, cũng có thể Trà Quý Bình sợ Bùi Giảng đánh phục thù trong trận thua ngày 12-12-1885 trước đó?
Ngày 28-6-1886 Bùi Giảng rời Phan Rí vào Phan Thiết với đội quân 2.000 người, nhanh chóng đánh chiếm phủ thành và tiến quân đóng giữ vùng ranh giới Bình Thuận với Nam Kỳ. Trong cuộc tấn công này, không rõ Bùi Giảng có phối hợp với lực lượng nghĩa quân tại chỗ do Ung Chiếm chỉ huy đang đóng tại Hàm Thuận kề cận với Phan Thiết hay không? Hiện nay nguồn tư liệu tại địa phương và ngay cả Ch.Fourniau cũng không đề cập đến. Trong hồi ký của mình, thiếu tướng Phạm Hoài Chương dựa vào lời kể của các bậc cao niên ở Hàm Thuâïn cho biết: một bộ tướng có quan hệ mật thiết với nghĩa quân Phú Yên là Cao Hành lập căn cứ ở làng Xuân An huyện Hàm Thuận với lực lượng 1 cơ (khoảng 150 người) được xem là cánh tay phải của Bùi Giảng (5). Về sau, khi Bùi Giảng rút quân khỏi Bình Thuận, Cao Hành và Nguyễn Xương được xem như hai thủ lĩnh chính của phong trào ở đây, tổ chức cuộc kháng cự chống lại các đạo quân Nam Kỳ kéo ra đàn áp.
Như vậy, đến cuối tháng 6-1886 tỉnh Bình Thuận do lực lượng Cần Vương kiểm soát. Những hoạt động của nghĩa quân Bùi Giảng trong suốt thời gian từ cuối năm 1885 đến 6-1886 đã có tác dụng to lớn trong việc phối hợp và hỗ trợ phong trào Cần Vương Bình Thuận phát triển.
(Còn nữa)
-------------------------
(1) Général X***(1901), L’Anam du 5 Juillet 1885 au 4 Avril 1886, Chapelot Paris,p.177
(2)(3)(4) Ch.Fourniau(1983), Les contacts Franco-Vietnamies en
(5) Phạm Hoài Chương (2003), Đường chiến đấu(hồi ký), Nxb Tổng hợp Tp.Hồ Chí Minh, tr.26
Căn cứ địa Vườn Xá – Phú Thuận (quân thứ tổng Hòa Mỹ)
Tiến sĩ ĐÀO NHẬT KIM
