Tuy nhiên, chủ trương “sát tả” không phải được sự thống nhất hoàn toàn trong bộ phận lãnh đạo phong trào Cần Vương Phú Yên; một số thủ lĩnh phản đối hoặc tìm cách bảo vệ những người theo đạo Thiên Chúa. Trường hợp cử nhân Hồ Trọng Đìa là tiêu biểu. Trong đợt vây đánh nhà thờ Hoa Vông, nghĩa quân dưới sự chỉ huy của ông đến vị trí tập kết không đúng thời gian như đã báo trước, nên Hồ Trọng Đìa bị nghi là không “thật tình” trong việc “sát tả” nên bị hai tướng Đề Đính, Đề Đôn sát hại. Sự kiện này xảy ra sau những lần Hồ Trọng Đìa phản đối việc giết hại người theo đạo Thiên Chúa. Ôâng muốn lôi kéo họ đứng về phía nghĩa quân trong cuộc kháng chiến chống Pháp.
Chỉ trong một thời gian ngắn, nghĩa quân Lê Thành Phương đã giành được thế làm chủ tình hình ở Phú Yên, phần lớn chính quyền ở các làng xã, tổng đều nằm trong tay quân khởi nghĩa. Chính quyền
Như vậy, chỉ trong tháng 8/1885, nghĩa quân về cơ bản đã thực hiện mục tiêu ban đầu là kêu gọi nhân dân đồng loạt ứng nghĩa và tiêu diệt bọn Việt gian, làm tê liệt chính quyền Nam triều thân Pháp một số nơi trong tỉnh.
Nhằm liên kết phong trào Phú Yên với các tỉnh lân cận, vào cuối tháng 8/1885 Lê Thành Phương ra lệnh thống tướng Bùi Đáng đưa nghĩa quân Phú Yên phối hợp với thống chế Bùi Điền (quân thứ Phù Mỹ, tỉnh Bình Định) tiến ra Quảng Ngãi đánh Nguyễn Thân mở đường liên lạc với phong trào Cần Vương bắc Trung Kỳ. Cũng trong thời gian này, đạo quân thứ hai của Phú Yên do Bùi Giảng chỉ huy được lệnh tiến qua Khánh Hòa vào Bình Thuận, mở đường liên kết với phong trào Cần Vương các tỉnh nam Trung Kỳ. Đến ngày 30/8/1885, cánh quân của Bùi Giảng cùng quân thứ Tuy Viễn của Bùi Đăng xuyên rừng tiến vào Bình Thuận đến tận vịnh Phan Rang. Nghĩa quân đã đánh tan các lực lượng chống đối ở một số nơi, lật đổ chính quyền bù nhìn tỉnh Bình Thuận. Sau đó Bùi Giảng và Bùi Đăng rút nhanh về Khánh Hòa phối hợp với Lê Thành Bính mới được Lê Thành Phương phái vào đánh phá các vùng thuộc phủ Ninh Hòa và huyện Tân Định (nay là Vạn Ninh), xóa bỏ chính quyền thân Pháp ở đây. Về sự kiện này, Charles Fourniau trong công trình nghiên cứu của mình viết:”Vào đầu tháng 9, Bùi Giảng rút từ Bình Thuận ra, đã tung hàng trăm người vào phía bắc Khánh Hòa” (1).
Sau khi ổn định phía bắc Khánh Hòa, Lê Thành Bính thiết lập căn cứ phòng thủ tại Tu Bông (huyện Vạn Ninh) để bảo vệ từ xa Phú Yên, đồng thời hỗ trợ phong trào Khánh Hòa do Trần Đường, Trịnh Phong lãnh đạo. Lúc này, Bùi Giảng và Bùi Đăng trở lại Phú Yên, sáp nhập đội quân của Nguyễn Sách ở căn cứ Vân Hòa.
Có thể nói rằng, trong cuộc ra quân đầu tiên này, nghĩa quân Lê Thành Phương đã hoàn thành được mục tiêu làm tan rã chính quyền Nam triều thân Pháp, trừng trị một số tay sai làm nội ứng cho giặc, kích thích tinh thần yêu nước của các tầng lớp nhân dân trong tỉnh, và đồng thời bước đầu mở rộng ảnh hưởng của phong trào Phú Yên đến các tỉnh lân cận. Đó là những cơ sở thuận lợi để phong trào tiến lên giành những thắng lợi to lớn hơn.
(Còn nữa)
-----------------------
(1) Charles Fourniau, “Cuộc kháng chiến chống Pháp ở Bình Định-Phú Yên (1885-1887)”, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 6/1982, tr.35
Tiến sĩ ĐÀO NHẬT KIM
