Bộ máy Nhà nước và nhân sự của Phú Yên theo quy định năm 1808 có 117 thành viên làm việc trong hai ty Tả thừa và Hữu thừa. Trong bộ máy cai trị này có sự ưu tiên đặc biệt cho phòng Hình và phòng Hộ với số quan lại là 27 người; cho thấy triều đình rất chú trọng việc xét xử hình án và  phát triển kinh tế, tài chính ở các địa phương.

Năm 1821, chức Cai hợp đổi làm Thư lại hàm Chánh bát phẩm, Thủ hợp đổi làm Thư lại hàm Chánh cửu phẩm; thay Vị nhập lưu thư lại là chức danh Tập sự cho bản ty, chỉ giữ lại chức danh Câu kê. Hai chức danh Cai hợp và Thủ hợp sau khi đổi làm Thư lại hàm Chánh bát phẩm và Thư lại hàm Chánh cửu phẩm, được sung vào các phòng để chia giữ chức phận.

Năm 1822, các chức danh Cai án, Tri bạ ở các dinh trấn, được mang quan hàm Tòng lục phẩm, Câu kê hàm Chánh thất phẩm.

Cũng vào năm 1822, triều đình quy định lại số nhân viên ở hai ty ở trấn Phú Yên là 60 người, thay vì 117 người.

Tổ chức bộ máy Nhà nước ở trấn Phú Yên thời Minh Mạng (1822) được tinh giảm số nhân viên và  phân ra các ty, phòng như sau:

 

Trong việc cải tổ bộ máy Nhà nước ở Phú Yên vào năm 1822, có sự tinh giảm lớn về mặt nhân sự; giảm gần 50% số quan viên so với quy định năm 1808. Trong số viên chức 6 phòng thì phòng Hình và phòng Hộ vẫn chiếm số đông hơn cả (13 người). Hai ty Tả thừa và Hữu thừa mỗi ty đều có một Câu kê, một Bát phẩm đứng đầu phụ trách các phòng.

Năm 1827, các chức danh Cai án, Câu kê ở các dinh trấn đổi làm Tả, Hữu thông phán và Tả, Hữu kinh lịch.

Ngoài 6 Phòng trực thuộc ngành dọc của 6 Bộ ở triều đình trung ương, trấn Phú Yên còn các ty chuyên trách các ngành như:

Ty Lễ sinh: trông coi việc văn miếu, có 1 Tự thừa, 12 Lễ sinh.

Ty Chiêm hậu: xem thiên văn để làm lịch. Năm 1814, quan ty Chiêm hậu ở Phú Yên có 1 Thủ hợp, 10 Bản ty. Năm 1828, quan viên ở ty Chiêm hậu đổi tên gọi Cai hợp làm Linh đài lang; Thủ hợp đổi làm Chánh cửu phẩm thư lại.

Ty Tượng Y: trông coi các ngành nghề thủ công do Nhà nước trực tiếp quản lý. Năm Minh Mạng thứ 7 (1826) chuẩn cho ty Tượng y cải chức Cai hợp ở các dinh trấn làm Tượng y và phó Tượng y, Thủ hợp cải làm Tượng y sinh .

Ty Lương y: chăm sóc thuốc men, sức khỏe, chữa bệnh tại địa phương.

Đứng đầu trấn là quan Trấn thủ là một võ quan có hàm nhị phẩm; Hiệp trấn và Tham hiệp giúp việc có quan hàm tam, tứ phẩm; Câu kê, Thông phán, Kinh lịch thuộc hàm thất phẩm.

Sơ đồ tổ chức hành chính dinh (trấn) đầu thế kỷ XIX ở Phú Yên.

Tổ chức bộ máy nhà nước trong giai đoạn đầu của triều Nguyễn mang tính chất quân sự hóa. Trấn thủ, quan đứng đầu tỉnh là một võ tướng. Trong giai đoạn này, hệ thống tổ chức giám sát chưa thành lập chỉ có thanh tra với hình thức khảo khóa định kỳ 3 năm 1 lần khảo, 6 năm làm một khóa để thẩm định, đánh giá đội ngũ quan lại. 

(Còn nữa)

Phó Giáo sư ĐỖ BANG