Ngày 1/5 năm 1931, truyền đơn có cả ba thứ tiếng Quốc ngữ, Pháp, Trung Hoa với nội dung ủng hộ Xô – viết Nghệ Tĩnh, chống khủng bố trắng đồng bào Nghệ Tĩnh, Quảng Ngãi, ủng hộ Liên bang Xô – viết, đòi xóa bỏ thuế thân, tuần tra canh gác, chống cường hào ác bá... xuất hiện khắp nơi ở La Hai, Sông Cầu, Tuy An, Tuy Hòa, Củng Sơn và các trục giao thông lớn làm cho chính quyền thực dân lúng túng, lâm vào thế đối phó bị động. Tỉnh ủy Phú Yên và Bình Định thống nhất việc chuẩn bị lực lượng để mở cuộc biểu tình quy mô lớn ở hai tỉnh vào ngày 20/7/1931 để kỷ niệm ngày Cách mạng Tư sản Pháp 14/7 và ngày Quốc tế chống chiến tranh 1/8 nhằm vừa biểu dương khí thế cách mạng vừa chia lửa cùng đồng bào Nghệ Tĩnh và Quảng Ngãi đang bị thực dân đàn áp đẫm máu. Nhưng kế hoạch bị lộ. Địch tiến hành một cuộc khủng bố ác liệt. Hầu hết các lãnh đạo Tỉnh ủy và trên 500 quần chúng cách mạng bị bắt. Lúc đó đồng chí Trần Toại bị bệnh nặng đang chữa trị ở Quy Nhơn cũng bị bắt ngay trong nhà thương. Ba tháng sau đồng chí Trần Toại bị kết án tù chung thân, đồng chí Phan Lưu Thanh bị 15 năm tù và bị lưu đày ở nhà ngục Kon Tum.
Tháng 7/1935 đồng chí Phan Lưu Thanh được ra tù và tiếp tục hoạt động ở Phú Yên. Thầy Trần Toại không cam chịu án chung thân trong địa ngục trần gian ở Kom Tum, thầy đã vượt ngục và tiếp tục hoạt động bí mật ở Quảng Ngãi. Thầy là một trong những cán bộ chủ chốt của Đảng đã lãnh đạo và tổ chức cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám thành công và được bầu làm Chủ tịch Ủy ban Nhân dân cách mạng đầu tiên của tỉnh Quảng Ngãi từ năm 1945.
Trong cuốn “Bình Kiến – mảnh đất kiên trung” lịch sử của Đảng bộ xã Bình Kiến có ghi lại một sự kiện đặc biệt và lý thú: Năm 1938 chi bộ xã lãnh đạo nhân dân đấu tranh chống bọn cường hào ác bá nông thôn. Anh Nguyễn Chọn đứng ra kiện lý trưởng Đinh Chước ở Phước Hậu can tội tham ô. Do chứng cớ rõ ràng không thể chối cãi bao che được, tri phủ Tuy Hòa buộc phải cách chức và bầu lại lý trưởng. Tại lẫm làng, trước khi bầu cử, tên tri phủ phải cay đắng nói “Tôi biết các anh sẽ bầu cộng sản làm lý trưởng”. Kết quả đúng là như vậy, thầy Đỗ Tương trúng cử lý trưởng, thầy Nguyễn Chấn trúng cử hương bộ, thầy Trần Tân trúng cử hương mục. Lần đầu tiên trong lịch sử đấu tranh công khai trong tỉnh nhà, trong lòng của chính quyền thực dân phong kiến lại có một thôn làng mà chính quyền thuộc về tay những người thầy giáo cộng sản.
Lịch sử xã Bình Kiến và lịch sử tỉnh Đảng bộ Phú Yên lại có một trang hào hùng về cuộc mít – tinh ngày 14/7/1939 kỷ niệm Cách mạng Tư sản Pháp tại bến xe ngựa gần Băng – ga – lô phủ lỵ Tuy Hòa với hàng ngàn người tham gia. Cờ đỏ búa liềm tung bay lồng lộng giữa ban ngày trên thành phố, người bí thư tỉnh ủy hiên ngang đứng trên bục cao dõng dạc tố cáo tội ác của thực dân Pháp, kêu gọi đồng bào đoàn kết đấu tranh đòi quyền dân sinh dân chủ, đòi đại xá chính trị phạm, chống nguy cơ chiến tranh phát xít và hô to các khẩu hiệu:
- Đả đảo phát xít Đức, Ý, Nhật.
- Tự do - cơm áo - hòa bình.
- Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm...
Người bí thư ấy, người cộng sản ấy là một thầy giáo – thầy Huỳnh Nựu – một giáo viên ở hương trường Liên Trì, Bình Kiến. Còn bọn quan lại Pháp – Việt đang mừng quốc khánh nước Pháp lại một phen mất vía hoảng loạn khi nghe những tiếng hô khẩu hiệu, tiếng vỗ tay như sấm dậy của quần chúng.
Trong những ngày đầu thu 2010 này, nếu đi ngược về hướng bắc trên con đường Hùng Vương lộng gió, ta sẽ bắt gặp một con đường cắt ngang thẳng tắp rực rỡ cờ hoa với những biệt thự đẹp như mơ mang tên Lê Đài, tên người bí thư tỉnh ủy đã anh dũng hy sinh trong những năm đầu của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, tấm gương bất khuất trước những đòn tra tấn dã man của kẻ thù, vượt lên những thủ đoạn mua chuộc hèn hạ, tung tin bịa đặt xuyên tạc bỉ ổi của kẻ thù vẫn giữ vững ý chí khí tiết trong sáng như pha lê của người cộng sản. Con đường mang tên Lê Đài cũng là con đường mang tên của người thầy giáo kính yêu của các thế hệ học sinh Phú Yên chúng ta. Thầy Lê Đài sinh năm 1917, quê ở Cảnh Dương, huyện Quảng Trịnh, tỉnh Quảng Bình, từ năm 22 tuổi đã rời quê mẹ vào Phú Yên dạy học. Từ năm 1939-1945 thầy dạy ở trường An Thổ (Tuy An), Khoan Hậu (Sông Cầu), Vân Hòa (Sơn Hòa) – Cách mạng Tháng Tám 1945, thầy tham gia cướp chính quyền ở tỉnh lỵ Sông Cầu, thầy nhận trọng trách chủ nhiệm Việt minh Tổng Xuân Đài, rồi Phó Chủ tịch UBND tỉnh, Phó Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp.
Con đường mang tên người thầy giáo – người chiến sĩ cộng sản quang vinh trên thành phố trẻ Tuy Hòa đang dẫn chúng ta tiến lên con đường tươi sáng mà suốt đời thầy hy sinh chiến đấu!
Trên hành trình tìm đường cứu nước, tìm gặp chủ nghĩa Mác – Lênin và lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, đi theo Đảng và chiến đấu cho lý tưởng của Đảng, trong bất kỳ hoàn cảnh nào, điều kiện nào, khi bí mật lúc công khai, trong lao tù hay nơi chiến địa đều có mặt các thế hệ nhà giáo và học sinh. Khi Tổ quốc nguy vong là vậy, lúc đất nước độc lập – tự do họ lại tiếp tục xả thân, sẵn sàng đem tất cả sức lực và trí tuệ của mình để bảo vệ và tôn tạo lâu đài văn hóa quê hương.
Nhắc về các thầy giáo tiền bối của nền giáo dục Phú Yên, chúng ta không thể không nhắc đến cụ Tú Suyền. Một bậc trí thức cao niên và nhà lãnh đạo tiêu biểu của tỉnh nhà. Ngày ấy, sắp bảo vệ bằng kỹ sư nông nghiệp ở Hà Nội, cụ Tú đã xếp bút nghiên trở về quê hương tham gia cách mạng. Rồi cũng từ đồng quê đói cơm khát chữ Cụ trở lại thủ đô để xin chương trình, tài liệu giáo khoa về xây dựng trường trung học đầu tiên cho Phú Yên sau những ngày đầu mới giành độc lập. Tháng 10 năm 1946 Trường trung học Lương Văn Chánh ra đời. Đến nay tỉnh ta đã hoàn thành xóa mù chữ và phổ cập tiểu học (1998), phổ cập trung học cơ sở (2007).
(Còn nữa)
Nhà giáo Ưu tú – TS. NGUYỄN XUÂN ĐÀM
Chào mừng Ngày Nhà giáo Việt
