Về Đông tiến, trên bản đồ vương quốc An Nam do Đắc Lộ vẽ và ấn hành năm 1651, ngoài khơi dinh PHOẠN (dinh Phú Yên) có vẽ hai quần đảo chi chít và ghi chữ ISLES (các đảo) chú thích về sản vật yến sào ở các đảo. Kể từ khi có địa bàn Phú Yên cùng với những tổ yến quý giá, công cuộc khai thác hải vật ngày càng phát triển và sử nghiệp Đông tiến mới được thực hiện trên khắp vùng rộng lớn từ Hoàng Sa, vạn lý Trường Sa vươn dài đến Côn Lôn, Hà Tiên.
Từ giữa nửa sau thế kỷ XVIII, phủ Phú Yên giữ vị trí xung yếu và nhân dân Phú Yên có đóng góp rất xứng đáng trong phong trào Tây Sơn lịch sử.
1.3. Phú Yên thời Tây Sơn (1773-1801)
Đại
Dinh Phú Yên cùng với các dinh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Quy Nhơn và có lúc cả Khánh Hòa, Bình Thuận thuộc quyền cai trị của Trung ương hoàng đế Nguyễn Nhạc với kinh đô là thành Hoàng đế (gần thành Chà Bàn cũ).
Phú Yên là địa bàn tranh chấp ác liệt giữa hai lực lượng Tây Sơn và Nguyễn Ánh.
Cuộc chiến bắt đầu từ năm Ất Mùi 1775. Tháng 5/1775, tướng Ngũ Dinh của chúa Nguyễn Phúc Thuần là Tống Phước Hiệp huy động quân Gia Định đánh Tây Sơn, chiếm được Phú Yên. Tống Phước Hiệp chia quân bộ đóng ở Bà Đài (Xuân Đài) thủy quân đóng ở Vũng Lắm.
Tháng 7/1775, Nguyễn Nhạc cử Nguyễn Huệ (lúc ấy mới 22 tuổi) bất ngờ đánh úp Phú Yên, đánh tan quân Ngũ Dinh của Tống Phước Hiệp ở vịnh Xuân Đài giết chết cai đội Nguyễn Văn Hiền, bắt sống cai cơ Nguyễn Khoa Kiên. Tống Phước Hiệp tháo chạy về Khánh Hòa.
Nhà Tây Sơn cử tướng Lý Tài phòng thủ đất Phú Yên. Năm 1775, Châu Văn Tiếp từ Quy Nhơn vào Phú Yên theo chúa Nguyễn đóng quân ở núi Chà Rang (Tuy An). Tống Phước Hiệp cùng Châu Văn Tiếp ra sức chiêu dụ Lý Tài đầu hàng và ông ta đã dâng đất Phú Yên cho chúa Nguyễn.
Chúa Nguyễn Phước Thuần cử tham tán Trần Văn Thức cùng Tống Phước Hiệp dựa thế ỷ dốc cùng trấn giữ Phú Yên.
Năm 1776, chúa Nguyễn triệu Tống Phước Hiệp và Lý Tài về Gia Định. Tham tán Trần Văn Thức và tướng Châu Văn Tiếp được chúa Nguyễn giao trấn giữ từ Phú Yên đến Bình Thuận.
Năm Đinh Dậu 1777, đại quân Tây Sơn tấn công Gia Định bằng đường thủy. Quân chúa Nguyễn bị đánh tan tác. Chúa Nguyễn Phúc Thuần, Nguyễn Phúc Dương cùng nhiều tướng tử trận.
Tham tán Trần Văn Thức từ Phú Yên đưa quân vào cứu viện cũng bị quân Tây Sơn đánh tan. Trần Văn Thức tử trận. Nhà Tây Sơn khôi phục đất Phú Yên.
Tham đốc Tây Sơn Phạm Văn Điềm được nhà Tây Sơn cử trấn thủ Phú Yên.
Sau khi vua Quang Trung băng hà (1792), năm Quý Sửu 1793, chúa Nguyễn Ánh từ Gia Định cử đại quân ra đánh Phú Yên. Nguyễn Ánh đích thân chỉ huy đội thủy quân đánh vào cửa Xuân Đài, Võ Tánh đánh Bảo La
Tháng 3/1794 (Giáp Dần), nhà Tây Sơn cử tướng Nguyễn Văn Hưng thống lĩnh 4 vạn quân tiến công và đánh bại quân chúa Nguyễn ở Phú Yên. Tháng 4/1794, Nguyễn Văn Hưng hợp cùng cánh quân của danh tướng Tây Sơn Trần Quang Diệu vây thành Diên Khánh. Chúa Nguyễn Ánh đích thân chỉ huy đại quân từ Gia Định ra cứu thành Diên Khánh. Quân Tây Sơn phải rút về. Tháng 5/1794, Nguyễn Ánh cử đại quân tiến công Phú Yên, thủy quân do Nguyễn Ánh chỉ huy tiến ra Xuân Đài, bộ binh do Hoàng Tử Cảnh chỉ huy tiến ra La Thai, Hà Nha, Cù Mông. Tái chiếm được Phú Yên, Nguyễn Ánh cử Nguyễn Đức Trinh làm lưu thủ.
Tháng 10/1794, tướng Tây Sơn là Trần Quang Diệu và Lê Trung chỉ huy hai đạo quân thủy bộ tiến công quân Chúa Nguyễn, thu phục đất Phú Yên, đuổi tướng Nguyễn là Nguyễn Long và Võ Văn Lượng chạy dài về Bình Khang. Trần Quang Diệu hạ thành Diên Khánh và cử Lê Trung vào Du Lai chặn đường về của quân Nguyễn.
Năm Ất Mão (1795), Nguyễn Ánh cử đại quân từ Gia Định ra Cù Huân (Khánh Hòa) rồi tiến công ra Phú Yên. Các tướng Nguyễn Mai Tiến Vạn, Nguyễn Văn Nguyên chiếm giữ Thạch Thành. Các đô đốc Tây Sơn vẫn giữ vững các phần đất còn lại.
Năm Đinh Tỵ 1797, Chúa Nguyễn Ánh cử các danh tướng Nguyễn Văn Thành, Đặng Trần Thường tiến đánh Phú Yên, phá các bảo Hội An, La Thai, rồi rút về Diên Khánh.
Năm Kỷ Mùi 1799, tướng Nguyễn Văn Thành tiến công Phú Yên, đánh bảo Hội An. Tham đốc Tây Sơn trấn thủ Phú Yên là Phạm Văn Điềm đầu hàng.
Nguyễn Văn Thành thu phục Phú Yên, tháng 5/1799 đặt quan công đường dinh Phú Yên, cử Hiệu úy Tả Chi Trung quân Hồ Đức Vạn làm Lưu thủ Phú Yên, Trần Minh Đức làm cai bạ, Võ Đức Thông (người Phú Yên) làm ký lục. Chúa Nguyễn ra sức củng cố đất Phú Yên, lập trạm dịch dọc đường, xây dựng căn cứ quân sự thủy bộ vững chắc, dựng nhà quan cư, sửa cầu đường, huy động dân phu, lương thực để tranh hùng với Tây Sơn.
Năm Canh Thân 1800, Tham đốc Tây Sơn Phạm Văn Điềm sau khi hàng Nguyễn Ánh được phong Chúa phó Trưởng Chi Tiền du Trung quân, đã trở về với nhà Tây Sơn, chiếm giữ đất Phú Yên, liên kết chặt chẽ với Trần Quang Diệu, Vũ Văn Dung ở Quy Nhơn để tổ chức xây dựng Phú Yên trong thế tử chiến, biên chế hết dân vào lính, xây dựng 10 đồn lũy kiên cố. Chúa Nguyễn Ánh huy động đại quân từ Diên Khánh dốc toàn lực đánh ra Phú Yên gồm các cánh quân bộ binh và tượng binh do Nguyễn Đức Xuyên, Nguyễn Văn Tánh, Đặng Trần Thường chỉ huy. Thủy binh do Nguyễn Văn Thương chỉ huy, quân thượng đạo do Trần Công Tín chỉ huy. Trước sức tấn công bão táp, quân Nguyễn Ánh chiếm được phía nam Phú Yên. Chúa Nguyễn cử Phạm Tiến Luận làm Lưu thủ Phú Yên.
(Còn nữa)
(1) Đại
Thạc sĩ PHAN THANH BÌNH
