Thiết chế xã hội ở vùng Giơ Rai với hai người đứng đầu là Pơtao Ea và Pơtao Apui đã tồn tại từ trước, vào khoảng thế kỷ XV. Tài liệu nghiên cứu điền dã tại làng Plei Pơtao (huyện Chư Sê) và làng Plei Ơi (huyện Ayun Pa, tỉnh Gia Lai) phối hợp với thư tịch cho phép nhận diện được phả hệ của Pơtao Pui đến nay là 15 đời còn của Pơtao Ea đến năm 1955 được 7 đời.

Ảnh: Đ.LÊ

Theo phả hệ đó, đến cuối thế kỷ XVIII có 6 đời Pơtao Apui đã trải qua là: Ksor Chơlới, Rơchom Trú, Rơchom Amur, Siu Bôm, Siu Djua và Siu Anhong. Pơtao Apui đời thứ 6 là Siu Anhong đã có quan hệ chặt chẽ với Nguyễn Nhạc khi chuẩn bị khởi nghĩa Tây Sơn, vào giữa nửa sau thế kỷ XVIII, Nguyễn Nhạc đã đi lại với người Bana (ông lấy vợ Bana tên là Ya Đố, nay còn địa danh “cánh đồng Cô Hầu”) và đến với người Giơ Rai mà Siu Anhong là người đại diện.

Phả hệ Pơtao Ea cho thấy các Pơtao đứng đầu trong thế kỷ XVII-XVIII như sau: Rơchom Bring (1576-1646), Rơchom Dai (1651-1719), Rơchom Gút (1724-1794).

Năm Tân Mùi (1751) Pơtao Ea đời thứ 5 là Rơchom Gút cử người đến Phú Yên tiến cống chúa Nguyễn. Cai đội ở Phú Yên tiếp đón cả sứ thần của Thủy Xá và của cả Hỏa Xá sai sứ sang cống. “Chúa Nguyễn Phước Khoát hậu tứ rồi cho về”⁽¹⁾.

Năm Giáp Dần (1794) Rơchom Gút qua đời, Rơchom Nhoách lên thay, liền cử người đến Phú Yên xin cống nộp. Lúc này, cuộc chiến giữa Nguyễn Ánh và Tây Sơn đang diễn ra. Nguyễn Ánh lấy lại được Phú Yên, cử Thượng đạo tướng quân Nguyễn Long (người Phú Yên) và Hiệu úy tả chi Võ Văn Lượng quản thượng đạo Phú Yên. Sách Đại Nam thực lục chép: Ban phẩm vật cho nước Thủy Xá. Vua Thủy Xá mới lên ngôi, sai man thuộc đến thông hiếu ở thượng đạo Phú Yên, xin làm phiên thuộc và xin ban ơn cho. Bọn Nguyễn Long và Võ Văn Lượng đem việc tâu lên. Vua nói rằng “Họ đã theo về thì triều đình có tiếc gì”. Sai ban cho hai chiếc áo gấm và những vật như cồng thau theo lời xin⁽²⁾.

Sang thế kỷ XIX, Pơtao Ea (Thủy Xá) và Pơtao Apui (Hỏa Xá) đều đặn 3 năm một lần đôn hậu thông hiếu, cung thuận nộp cống cho các vua triều Nguyễn. Sách Đại Nam thực lục chép rõ từ năm 1803 (đời Gia Long) đến năm 1885 (đời Tự Đức) có 25 lần, trong đó nhiều lần sứ đoàn của Hỏa Xá và Thủy Xá đến Phú Yên rồi được đưa ra Kinh đô Phú Xuân thụ lễ.

Như vậy, trong thế kỷ XVII-XVIII Phú Yên, đảm lãnh vai trò trọng yếu bang giao hòa hiếu với lân bang Nam Bàn. Phú Yên thống quản cả một vùng rộng lớn ở phía tây, rồi sau lập thành các đơn vị hành chánh (tỉnh) của nước ta. Công cuộc tây tiến đến sát bờ sông Mekong và Nam tiến vào tận mũi Cà Mau hoàn tất trong thế kỷ XII-XVIII có phần đóng góp vẻ vang của Phú Yên.

-------------------------------

(1) Đại Nam thực lục, sđd, tr.157

(2) Đại Nam thực lục, sđd, tr.311.

PGS NGUYỄN QUỐC LỘC