Sau mùa rẫy, phụ nữ lại ngồi bên khung dệt để làm nên những chiếc váy, khăn đội đầu, tấm địu, túi thổ cẩm… Đến bất kỳ ngôi nhà nào ở Ea Chà Rang (huyện Sơn Hòa) những ngày đầu năm, cũng thấy các cô gái, các mí tay nhịp nhàng dệt thổ cẩm với những hoa văn, họa tiết sống động.
Tun Thi hướng dẫn cháu dâu dệt thổ cẩm – Ảnh: T.THỦY
NHÀ NHÀ DỆT THỔ CẨM
Hai chiếc khung dệt thổ cẩm nhà Mí Tý (buôn Độc Lập B) từ sáng đến tối đều có người làm bạn. Mí Tý cùng con gái, con dâu thay nhau dệt chiếc khăn trải bàn, tấm chăn mới để đón Tết. Tun Thi, đã hơn trăm tuổi, vẫn hăm hở ngồi chỉ cho các cháu cách lên khuôn chỉ, phần được xem là khó, tốn nhiều thời gian nhất khi làm ra một tấm vải. Đã 35 năm không còn ngồi bên khung dệt vải, song cách thắt hoa văn, xếp chỉ của Tun Thi vẫn khá thuần thục. Mí Tý nói: “Năm lên mười ba tuổi, mẹ đã dạy nghề cho tôi. Trước đây, để có những tấm vải thổ cẩm đẹp, đường nét, hoa văn độc đáo là cả một quá trình lao động khá công phu và mệt nhọc, bắt đầu từ việc trồng bông, cán bông, kéo sợi, nhuộm màu và dệt. Màu sắc của sợi được nhuộm từ cây truôn nhây, kpai, lá cây tơ rum; màu đỏ từ cây hoang nâu. 18 năm nay, người dệt thổ cẩm trong buôn đã dùng chỉ len thay thế”.
Trong ngôi nhà nhỏ buôn Độc Lập C, Mí Đé nhanh tay cho kịp tấm khăn trải bàn để tặng người bạn dưới xuôi. Mí Đé phấn khởi cho biết: “Nhờ Chủ tịch Hội Phụ nữ Ea Chà Rang liên hệ mở lớp nên gần 300 chị em ở các buôn học lại nghề truyền thống đang bị mai một. Tôi và Mí Tý tham gia truyền nghề cho lớp trẻ. Ban ngày họ làm rẫy, đến tối là đi học nghề, ai nấy đều ưng cái bụng”.
Các cô gái tuổi mười lăm như Kpá Hờ Hà, Kpá Hờ Pan (buôn Kiến Thiết) mấy tháng trước còn đến nhà hàng xóm nhìn người ta dệt rồi bắt chước. Bây giờ, họ đã tự dệt cho mình tấm vải để may áo, váy. Kpá Hờ Pan thổ lộ: “Tết này, em có được bộ đồ truyền thống để mặc đi chơi cùng bạn”.
SẢN PHẨM CỦA TINH THẦN
Người Ê Đê coi sản phẩm thổ cẩm là một phần trong đời sống vật chất, tinh thần của họ. Màu sắc, hoa văn trên thổ cẩm được hình thành cùng lúc nên có thể nói những người làm ra chúng là thợ dệt, đồng thời là thợ thêu. Bố cục, cách thức trang trí trên thổ cẩm đều thể hiện theo chiều ngang của tấm vải. Hoa văn thường chạy dọc theo mép vải và phần trước của tấm váy khi mặc. Hoa văn trên vải cũng theo mô típ hoa văn trên gùi, trên cột gơng, cột đâm trâu. Các họa tiết đều mang tính cách điệu cao và thường thể hiện bằng các hoa văn như bông hoa, con bướm, hình thoi, ngôi sao…
Tun Thi vẫn còn minh mẫn. Tun kể: “Ngày xưa, các cô gái của buôn làng khi lớn lên đều được người mẹ bày cho cách dệt vải. Họ không chỉ dệt cho mình những bộ váy đẹp mà còn dệt cho cả gia đình sau này. Những bộ váy đẹp nhất được dành cho lễ hội, cưới xin, khi dân làng tụ họp vui vẻ trong tiếng cồng chiêng. Cô gái nào có bộ váy đẹp cũng chính là người chăm chỉ giỏi giang, được các chàng trai để ý, càng có điều kiện lựa chọn để “bắt chồng”. Theo quan niệm của người dân tộc thiểu số, nền vải màu đen tượng trưng cho đất đai mà cả cuộc đời họ gắn bó; màu đỏ biểu tượng cho sự đam mê, sự vươn lên, cho khát vọng, tình yêu; màu xanh là màu của trời đất, cây lá; màu vàng là màu của ánh sáng, là sự kết hợp hài hòa giữa con người và thiên nhiên. Với người Ê Đê, màu đen và đỏ là hai màu được ưa chuộng nhất.
Hoa văn trên thổ cẩm thể hiện nét đẹp tâm hồn của phụ nữ. Tính cách, tuổi tác cũng được thể hiện rất rõ trên các sản phẩm thổ cẩm. Những cô gái đang yêu không thể giấu tình cảm của mình qua những màu sắc rực rỡ, còn phụ nữ lớn tuổi thì thiên về sắc màu trang nhã.
Thổ cẩm ở Ea Chà Rang được làm ra chủ yếu để phục vụ nhu cầu trong gia đình. Ai cũng mong nghề dệt thổ cẩm của bà con sẽ tạo được những sản phẩm có giá trị kinh tế, giúp họ sống được bằng nghề.
THU THỦY
