Vào dịp khánh thành cầu Đu-me, tức cầu Long Biên ngày nay, Vua Thành Thái từ Huế ra dự. Vì vậy các bậc khoa bảng, các quan chức từ cấp tỉnh trở lên đều phải đến bái yết. Đương nhiên cụ Tam Nguyên Yên Đỗ cũng phải có mặt.
Ra đồng - Ảnh: KIM SA
Vua Thành Thái dáng to cao, trong bộ hoàng bào oai phong lầm lẫm. Vua không đeo thứ gì trên ngực áo dường như để khỏi phải mang cái mề đay Bắc đẩu bội tinh của nước Đại Pháp? Bên phải vua là toàn quyền Pon Đu-me, đầy một ngực, đủ các thứ mề đay. Bên trái vua là hoàng hậu.
Bà hoàng này thiếu một chút nữa đã là con dâu của Nguyễn Khuyến. Còn bố đẻ bà ta là Nguyễn Trọng Hợp, một tay cúc cung tận tụy với thực dân Pháp.
Khi đến trước vua, tất cả các quan lớn nhỏ đều sì sụp cúi đầu vái lạy. Riêng Nguyễn Khuyến thì cứ lúng túng. Hẳn là ông thấy nhục nhã khi phải cúi đầu trước tên ngoại bang và con gái kẻ phản quốc.
Thấy Nguyễn Khuyến trong bộ xiêm y lụng thụng cứ lúng túng như trâu buộc cọc, Vua Thành Thái lấy làm ngạc nhiên, truyền hỏi vì sao. Nguyễn Khuyến biết rằng mình đã mắc tội cực nặng. Ông bèn tâu:
- Muôn tâu hoàng thượng, thần lúng túng vì bởi già nua mắt kém. Mong bệ hạ đại xá cho.
Vua phán:
- Khanh vốn giỏi thơ, hãy làm một bài thơ với đề tài: “Vịnh trâu già”. Làm hay, ta sẽ tha cho, lại có thưởng. Bằng không…
Nguyễn Khuyến suy nghĩ chốc lát, rồi tâu đọc:
Một nắm xương khô, một nắm da
Bao nhiêu cái ách đã từng qua
Đuôi khom biếng vẫy Điền Đan hỏa
Tai nặng buồn nghe Ninh Tử ca
Sớm thả vườn đào chơi đủng đỉnh
Tối về thôn Hạnh thở nghi nga
Có người toan giết tô chuông mới
Ơn đức vua Tề, lại được tha.
Bài thơ đúng là “Vịnh trâu già”. Tuy nói về trâu, nhưng lại toát lên cái tâm trạng của người chán ngán cái lẽ đời ton hót, đơn bạc. Lại nữa, Nguyễn Khuyến nhắc đến những người xưa Điền Đan, Ninh Thích, Tề Vương và đất xưa Hạnh thôn đều dính dáng tới con trâu – những câu chuyện đã thành điển cố.
Vua Thành Thái nghe xong, khen:
- Tài ứng khẩu thành thơ của khanh thật danh bất hư truyền. Câu cuối “Ơn đức vua Tề lại được tha” quả là khéo vậy.
Thế là Nguyễn Khuyến được vua tha tội, lại còn được thưởng một tấm lụa.
QUẾ LIÊM
