TP Tuy Hòa được hình thành trên một vùng đất có truyền thống lịch sử, văn hóa lâu đời, vì thế bên cạnh những công trình kiến trúc hiện đại, nhiều di tích nằm trong lòng thành phố chứa đựng những giá trị to lớn về một thời mở đất của các bậc tiền nhân. 

Trong quá khứ, vùng cửa sông Đà Diễn là một trong những khu vực đầu tiên đã được những lưu dân người Việt theo Danh nhân Lương Văn Chánh chọn làm địa bàn khai khẩn để sản xuất và định cư lâu dài. Trên cơ sở đó, những tụ điểm dân cư được định hình và ngày càng phát triển thành những xóm làng đông đúc, trù phú như thôn Hoành Lâm (sau đổi thành Phú Lâm), Phường Câu (Phú Câu), thôn Bảo Tháp (sau đổi thành thôn Năng Tịnh), thôn Bình An (sau đổi thành thôn Bình Thản)... Cùng với quá trình hình thành thôn xóm, những công trình kiến trúc phục vụ sinh hoạt cộng đồng và nhu cầu tín ngưỡng tâm linh cũng được xây dựng, tiêu biểu nhất là đình, lẫm. Trong đó, đình là nơi thờ phụng những vị thần linh thiêng, bảo hộ cho thôn xóm; lẫm là nơi thờ các bậc tiền nhân đã có công tạo lập vùng đất. Các sinh hoạt cộng đồng về văn hóa, tín ngưỡng tâm linh diễn ra tại đình, lẫm nhất là vào các dịp Xuân Kỳ, Thu Tế cũng chính là những sinh hoạt đặc thù của cư dân nông nghiệp.

Những sinh hoạt này là yếu tố quan trọng góp phần gìn giữ tinh thần “tương thân tương ái”, là sợi dây tình cảm gắn kết các thành viên trong thôn xóm: Qua đình ngả nón trông đình/ Đình bao nhiêu ngói dạ em thương mình bấy nhiêu.

Thế nhưng, khi đô thị được hình thành và phát triển thì kết cấu thôn xóm cổ truyền bắt đầu thay đổi. Những ngôi nhà vườn ở nông thôn được thay bằng kiểu nhà lô ở phố. Hoạt động sản xuất nông nghiệp được thay bằng sản xuất công nghiệp, thủ công nghiệp, thương mại... Tuy vậy, những công trình kiến trúc như đình, lẫm của xóm thôn xưa vẫn còn tồn tại trên nhiều khu phố, đường phố của TP Tuy Hòa như lẫm thôn Phú Lâm (nay thuộc phường Phú Lâm), đình Ngọc Lãng (nay thuộc xã Bình Ngọc), đình Năng Tịnh (phường I), đình Bình An (phường 4), đình Phú Câu (phường 6)... Trong đó, nhiều di tích còn lưu giữ được cổ vật có giá trị, tiêu biểu là các sắc phong, như lẫm Phú Lâm có 5 sắc phong, đình Ngọc Lãng có 6 sắc phong, đình Bình An có 9 sắc phong.

Những sắc phong trên chứa đựng rất nhiều thông tin quan trọng về quá trình hình thành và phát triển qua từng thời kỳ lịch sử của một vùng đất. Theo sắc phong ở lẫm Phú Lâm, người có công khai phá vùng đất Phú Lâm là ông Huỳnh Đức Chiếu vào cuối thế kỷ XVI; Sắc phong ở đình Ngọc Lãng cho biết người có công khai phá vùng đất Ngọc Lãng là ông Lê Văn Xuyến vào thế kỷ XVIII; sắc phong ở đình Bình Hòa nói về những người có công dưới thời Nguyễn... Tuy nhiên, một thời gian dài, do những yếu tố khách quan cũng như chủ quan mà các di tích thiếu sự quan tâm bảo tồn làm cho các di tích xuống cấp và các hoạt động văn hóa truyền thống cũng bị ngắt quãng...

Đi trên đường phố Tuy Hòa hôm nay, thỉnh thoảng bắt gặp các di tích cổ với bức tường rêu phong, mái ngói thâm nâu đậm màu thời gian. Bảo tồn, gìn giữ các di tích lịch sử như đình, lẫm trong điều kiện của một đô thị ngày càng phát triển hiện đại như TP Tuy Hòa không chỉ góp phần gìn giữ các di sản kiến trúc truyền thống, mà quan trọng là duy trì những giá trị văn hóa tốt đẹp, góp phần xây dựng thành phố văn minh, hiện đại, đậm đà bản sắc dân tộc. 

NGUYỄN DANH HẠNH