Được xây dựng cách đây hơn 200 năm, trên dãy núi Tam Tòa ở phía đông đầm Thị Nại, lũy Cổ Phương Mai đã đi qua bao mưa nắng thời gian, là một minh chứng cho tầm nhìn quân sự của người xưa.
Nếu không phải dân địa phương, rất ít người có cơ hội chạm tay vào những dấu tích còn lại của công trình quân sự phòng thủ cửa biển này. Muốn đến lũy đá cổ, từ bến Hàm Tử (TP Quy Nhơn, tỉnh Bình Định), bạn phải đi đò ra bán đảo Phương Mai. Chỉ vài phút sau khi đò lướt trên mặt biển, bạn sẽ nhìn thấy tượng đài Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn uy nghi trên đỉnh núi Tam Tòa. Đây là công trình được những người kính ngưỡng vị anh hùng dân tộc xây dựng vào năm 1972. Người dân Phương Mai tin rằng linh tượng Đức Thánh Trần đã che chở cho bán đảo xinh đẹp và bình yên này, nơi cách bến Hàm Tử khoảng 15 phút đi đò máy.
Từ tượng đài Đức Thánh Trần xuôi theo con dốc nhỏ chừng vài trăm mét là đến Trạm hải đăng Phước Mai nằm ở mũi bán đảo Phương Mai, nơi bạn có thể tận mắt nhìn thấy một trong những dấu tích còn lại của lũy cổ. Đó là một đoạn thành lũy có độ cao hiện còn khoảng 1,5m, được xếp là lèn chặt bằng đá trông rất vững chắc. Mặt ngoài của các phiến đá hoen màu thời gian, bên trên lũy cổ lơ thơ cỏ dại; bề rộng hơn 1m, đủ cho hai người đi qua. Đứng trên lũy cổ có thể thu vào tầm mắt một vùng von vước bao la.
Ở phía đông đầm Thị Nại, bán đảo Phương Mai được ví như bức bình phong khổng lồ án ngữ phía biển cho Quy Nhơn. Cửa biển Thị Nại có vị trí chiến lược quan trọng nên người xưa đã xây dựng một pháo đài tên là Hổ Ky rất kiên cố trên núi Tam Tòa (còn gọi là núi Đá Đen). Phía sau pháo đài, tại gò Vũng Tàu và gò Kinh Để là lũy đá. Theo TS Đinh Bá Hòa, nguyên Giám đốc Bảo tàng tổng hợp tỉnh Bình Định, tuyến phòng thủ trên núi Tam Tòa được xây dựng dưới triều Tây Sơn và hoàn thiện vào thời nhà Nguyễn. Lũy đá trên gò Kinh Để dài khoảng 100m, điểm đầu nối với pháo đài Hổ Ky nhằm bảo vệ pháo đài Hổ Ky nếu bị tấn công từ phía sau, đồng thời ngăn không cho quân địch tiến từ sườn núi phía đông vào bên trong cửa Thị Nại đánh chiếm pháo đài. Lũy trên gò Vũng Tàu dài chừng 600m, có nhiệm vụ ngăn quân địch đi bằng đường thủy đến Hải Giang, sau đó theo sườn núi phía đông lên chiếm mặt phía tây của pháo đài và chiếm cửa biển Thị Nại. Dưới triều Nguyễn, các nhà quân sự đã bố trí 9 lỗ súng trên tuyến phòng thủ này. Lũy đá Phương Mai là một phần quan trọng trong hệ thống công trình quân sự phòng thủ cửa biển, gồm pháo đài, kỳ đài, đồn trú… Trải qua hơn 200 năm, nhiều đoạn lũy đá bị hư hại, bụi rậm che lấp, song những đoạn lũy trên đỉnh núi hầu như còn nguyên vẹn. Ông Mai Văn Xịn, người đã rất nhiều năm sống ở khu vực 9 (phường Hải Cảng) kể rằng dân địa phương quen gọi lũy đá Phương Mai là bờ thành cổ. Năm 2010, lũy cổ Phương Mai được UBND tỉnh Bình Định xếp hạng di tích. Cùng với tượng đài Đức Thánh Trần và di tích núi Tam Tòa, lũy cổ Phương Mai trở thành điểm đến của những người thích tìm hiểu về lịch sử, khi có dịp đặt chân lên bán đảo Phương Mai. Chạm tay vào những phiến đá của lũy cổ, chợt như nghe rì rào trong gió núi tiếng vọng của người xưa.
YÊN LAN
