Cuối thu, thời tiết bắt đầu chuyển đoạn lập đông, những cơn mưa rừng trút nước. Sông Bà Đài, suối Cà Tơn... ầm ào thác đổ, sông Kỳ Lộ những ngày này dâng cao, nước mẩy đục ngầu. Đó là lúc ông Tám Bầu vác trên vai bó gọng nhá, mang sau lưng chiếc đụt, rảo bước ra truông Bà Xã rồi vòng về Bàu Cạn tìm lõm nước trũng để đứng nhá.
Đứng nhá - thú tiêu khiển vào mùa mưa ở nhiều làng quê Phú Yên - Ảnh: M.M.TÂM
Cái nhá trông giống như chiếc vó bè ngoài Bắc, nhưng vó bè là dụng cụ chong cá quanh năm trong ao hồ, đầm, vịnh (cả nước ngọt và mặn) không theo mùa vụ. Khi kéo vó lên phải nhờ vào đòn bẩy của một hòn đá tròn bằng quả dưa, trông như cần bẩy giếng vọt, mỗi lần thả xuống, kéo lên phát ra tiếng rên ken két, nặng nề. Còn bộ nhá của ông Tám Bầu ở huyện Đồng Xuân thì gọn nhẹ, được làm từ những cây tre đực, chỉ dùng để bắt cá nước ngọt (cá sông) vào mùa nước lũ. Bộ gọng tre gồm 5 cây; một cây làm trụ to bằng cổ chân, dài gần bốn sải tay; bốn cây làm bộ kèo nhá nhỏ hơn cổ tay, dài khoảng ba sải tay dùng để căng tấm lưới gai. Tấm lưới gai có chiếc rốn dài, thụng xuống để nhốt cá mỗi khi tấm nhá kéo lên. Muốn bắt cá phải vác nhá đi dọc bờ sông, tìm chỗ đón trổ, đón trúng luồng cá chạy rồi mới thả nhá.
Ông Tám Bầu năm nay trên 60 tuổi, làn da đen trũi vì dạn dày nắng mưa, nhưng trông ông còn rắn chắc khỏe mạnh. Mỗi hôm, vác nhá ra tới bờ sông, ngồi xuống dùng dây bện chặt, bắt chéo bộ gọng như chữ thập vào trụ chống, xong việc chành tấm lưới gai vuông bốn góc, ông móc trong túi gói thuốc rê “bóc lăn xe” một điếu, châm lửa bập phà cũng là lúc rốn nhá hạ sâu dưới đáy nước.
Ngồi xem ông Tám Bầu đứng nhá, nghe ông kể chuyện đứng nhá hồi xưa mà thấy thích. Ông nói, nhá là một công cụ đánh bắt sông nước đồng quê; cái thời mà trên ruộng đồng chỉ dùng nôm, đơm, đó để bắt cá, sông nước chưa hề có các loại lưới vây, lưới dậu dài; đến mùa lũ lụt cây nhá là dụng cụ “sát cá” bá chủ. Sắm được bộ nhá chỉ có những nhà khá giả nhất làng. Những người chuyên đứng nhá phải to khỏe, săn chắc mới đủ sức chịu đựng cái lạnh của mưa dầm mùa đông. Có những hôm mưa tầm tã, nhưng để đón những đàn cá trôi vào đẻ trong ruộng, dân đứng nhá phải “thức nửa đêm, dậy gà gáy”, người chỉ mặc một chiếc quần cộc với tấm áo tơi lá dầm mình trong lũ cả ngày đêm.
Sắm nhá là để bắt cá đồng, cá sông. Nhưng trúng nhất là mùa cá trôi đẻ cạn. Con cá trôi mà dân quê mình đọc trại là cá trâu, đó là đàn cá chỉ sống trên đầu nguồn sông suối, một năm chỉ chờ mùa lụt lớn, nước lũ dâng cao tận đầu nguồn cá mới xuôi dòng về hạ lưu tìm chỗ đẻ; tách tẻ ra từng đàn, rẽ tìm vào các luồng lạch suối khô, đồng cạn để xả cái “bụng bầu” úc núc. Mà lạ thật! Con cá trôi chỉ đẻ trong những lạch nước cạn, gặp trúng lạch nước xăm xắp mắt cá, từng đàn tranh nhau chạy ló vây, xé nước, phát ra tiếng kêu rẹt rẹt. Trong lạch nước “vượt cạn” lý tưởng, chúng bắn ra những tia sữa trắng đục kéo thành những sợi tơ lênh đênh trên mặt nước; qua mùa lũ lụt chúng biến thành những đàn nòng nọc cá trôi con, vẫy theo dòng chảy tìm ra sông suối, ngược nước về nguồn. Năm nào mùa cá trôi vào tìm chỗ hạ sanh “bất phước”, trúng bẫy những cây nhá đón trổ thì đàn cá bị tóm gọn như lọt vào “ổ phục kích”. Chủ nhá thỏa thê vì đứng nhá trúng đậm, cả nhà được ăn những con cá trôi to tròn bằng cán rựa, bụng đầy trứng, thịt thơm ngọt lựng, béo ngậy; lớp nướng, lớp kho… ăn không hết mang cho hàng xóm cùng hưởng.
Đứng nhá còn là cái thú say mê một thời của dân quê vào mùa nước lũ. Nhưng bây giờ con cá, con tôm trên sông, trên đồng đã bị kiểu đánh bắt hủy diệt khiến cho cạn kiệt, khiến những người đứng nhá trở nên… thất nghiệp, nghề và cũng là thú đứng nhá dần đi vào quá vãng…
MẠNH MINH TÂM
