Chiều chiều ra đứng ngõ sau
Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều…
(ca dao)
Chỉ ở quê mới có thể chừa ngõ sau. Còn phố, đất chật người đông, đương nhiên khó “chơi sang” kiểu ấy. Mà ngõ-sau-quê cũng không phải chừa tùy tiện. Ngõ thường quay mặt ra đồng, ra sông, ra bãi…, tóm lại là quay nhìn ra một khoảng không gian thoáng, rộng và nhất là vắng vẻ, tránh quay mặt vào nhà người khác hoặc những nơi đông kẻ lại người qua! Có ai hỏi vì sao, ta cứ việc thẳng thắn trả lời ngay: vì ngõ sau là… chốn riêng tư, là góc khuất của mỗi gia đình quê. Ngõ ấy dành cho những nhu cầu riêng tư, thiết thực của người quê, là ô cửa bí mật mở ra thế giới bên ngoài mà người quê có thể yên tâm, thoải mái bước qua chẳng sợ bị ai dòm ngó, phẩm bình…
Nói thế, đã có thể hình dung cụ thể người quê thiết kế cái ngõ sau để làm gì: lùa trâu bò, chuyển phân rác, giống mạ ra đồng; mang hoa màu, lúa má về nhà… Tất tật, những hoạt động nào có vẻ “kém sang trọng” hoặc sợ bị láng giềng dòm ngó, người quê đều tranh thủ mà “xài” cái ngõ sau. Đi lâu thành quen, quen lâu thành thân thương, nên những lúc không nhất thiết phải đi ngõ sau người ta cũng cứ quen chân mà… đi ngõ sau! Cha đi làm đồng về ngõ sau. Mẹ, chị đi chợ về ngõ sau. Con đi học về cũng bằng ngõ sau. Ngõ trước, rốt cuộc, chỉ còn dành cho khách khứa hay những dịp giỗ, tết, cưới xin, ma chay cần nghi thức tôn nghiêm. Chuyện hai cái ngõ vô hình trung đã tạo thành một nghịch lý ở chốn quê xưa: ngõ sau nhỏ hẹp, sơ sài, tạm bợ lại là cửa ngõ giao thông chính; còn ngõ trước rộng rãi, phong quang, thiết kế chỉn chu (ngày thường) lại… chẳng có mấy người đi! Cũng phải thôi, nghiêm thì không thân, thân thì kém nghiêm. Trịnh trọng, nghiêm túc chỉ để dành cho… lễ lạt. Chả trách mà ngõ sau luôn “đắt khách” – cho dù nó chẳng mấy tiện nghi với cánh cổng tre sơ sài, ọp ẹp và con đường đất nện thường xuyên lỗ chỗ vết chân trâu, chân bò…
Khi cần tâm sự riêng tư, người quê cũng nhờ đến… ngõ sau mà bày tỏ! Bạn bè, trai gái cứ thậm thụt ngõ sau mà rủ rê, hò hẹn. Có chuyện gì ấm ức, bực buồn trong nhà cũng lẻn ra ngõ sau mà khóc lóc. Biết được cái thói quen thành nếp ấy ta mới hiểu và thấm thía, cảm thông tâm trạng người con gái theo chồng xa quê “chiều chiều ra đứng ngõ sau…” Chao ôi! Quê hương là gì mà luôn níu kéo, buộc ràng mỗi người bằng những sợi dây vô hình lìa không dứt bứt không rời, khiến người con gái – dù vui hạnh phúc lứa đôi – vẫn cứ “chín chiều ruột đau” khi dõi về quê mẹ mỗi lúc hoàng hôn? Thôi, hãy cứ bảo rằng Cáo chết ba năm quay đầu về núi; loài vật còn nặng tình cùng quê hương đến thế huống chi người?
… Sâu thẳm trong khối tình quê mà mỗi người đa mang luôn thấp thoáng, luôn dành phần không nhỏ cho một vòm xanh hoài niệm tỏa bóng êm đềm nơi ngõ sau…
Y NGUYÊN
