Đầm Cù Mông (TX Sông Cầu) rộng gần 15.000ha. Ban ngày đi trên quốc lộ 1 nhìn ra đầm, những tấm rớ đủ sắc màu được căng từ xã Xuân Cảnh trải dài xuống xã Xuân Thịnh rồi chạy giáp vòng qua bên kia xã Xuân Hòa. Còn ban đêm thì đèn rớ sáng rực trên đầm. Từ bao đời nay, đêm nào người dân ở đây cũng lắc thúng chai ra đầm “thức” với cây sào đèn mưu sinh với nghề quay rớ.

ĐÊM, NGỒI CHỒ QUAY RỚ

Sẩm tối, ông Trần Thửng (65 tuổi), ở thôn Phú Dương (xã Xuân Thịnh) lắc thúng chai đưa chúng tôi ra đầm, đến chỗ rớ của mình đang căng sẵn, ông leo lên chồ (còn gọi là nhà chồ) thả dây neo cho trục quay trả ngược dây cho rớ chìm xuống nước. Ông lật ngược thùng xốp đang úp trên chồ, trong đó có bình ắc quy rồi nối dây cho đèn rớ sáng. Ngắm nhìn hồi lâu, ông thâu dây đèn cho bóng đèn cao lên, đâu vào đó, ông lắc thúng chai về. Thúng chai chậm chạp đi ngang qua mấy chồ rớ, ông nói: Nghề này làm quanh năm suốt tháng, mùa nắng khi mặt trời lặn thì rớ cũng lặn theo, còn mùa mưa đèn nhà bật sáng thì đèn rớ trên đầm cũng thắp sáng.

Thúng chai cập bến, ông Thửng vào cái trại cất trên doi đất nhoi ra đầm ngồi uống nước trà. Đêm, trên đầm Cù Mông mưa rào rạt, ông nhìn ra chỗ mái tôn thấy mưa rơi nặng hạt, trầm ngâm: Quay rớ hên xui may rủi, thế nhưng nghề này hạp với mùa gió bấc. Xưa rày kinh nghiệm người dân vùng này, trời có bấc rớ mới no vì gió lớn thổi từ biển vào tạo dòng chảy ngầm dưới đầm, cá ức nước đi nhiều qua chỗ rớ gặp đèn sáng chụm lại.

Mưa vẫn dai dẳng trên đầm, ông Thửng chậm rãi nói: Rớ có hai loại, quay ràm và quay đèn. Quay ràm là không chong đèn, dùng lưới lỗ to rộng cả sào đất đặt chỗ nước chảy, cứ nửa tiếng đồng hồ là quay một lần, chủ yếu bắt cá to. Còn quay đèn, tấm rớ rộng nửa sào đất đặt chỗ nước đứng chong đèn, một đêm quay hai lần, bắt từ cá nhỏ đến cá lớn.Vùng này hầu hết là quay đèn, còn quay ràm chỉ một đến hai người làm.

Khuya, uống ly trà đậm, ông Thửng kể, ông có dịp đi ra Quảng Nam, Quảng Trị, Quảng Bình, nhưng chưa thấy nơi nào rớ nhiều như ở đây. “Xóm Rớ” trên đầm Cù Mông chạy dài qua ba xã, từ xã Xuân Thịnh lên Xuân Cảnh rồi vòng qua bên kia xã Xuân Hòa. Vùng này 100 nhà thì có đến 99 nhà sắm rớ, trừ nhà già cả neo đơn. Vì vậy “xóm Rớ” 3 xã này có hàng trăm người ban đêm mưu sinh trên đầm. Cái hay ở đây là người dân ở khác xã nhưng khi ra giữa đầm ngồi trên chồ quay rớ thì trở thành người cùng “xóm Rớ” trên đầm, ai cũng quen mặt biết tên và đoàn kết, giúp đỡ nhau trong nghề.

Câu chuyện nghề rớ còn dài thì kim giờ đồng hồ nhích đến 24 giờ, ông hối chúng tôi ra đầm quay rớ “nhát” (lần) đầu trong đêm. Nửa đêm, nhìn đèn rớ trên đầm càng thêm sáng rực, đến nơi ông dặn chúng tôi, khi đứng trên chồ vịn tay cho chặt, để ý mấy cây sắp mục, rồi ông leo lên nhà chồ tay quay, chân đạp kéo rớ lên khỏi mặt nước. Neo rớ đứng, ông xuống chồ lắc thúng chai ra dùng roi dạt phía dưới tấm rớ, tay kia giũ cho cá dồn lại chỗ rốn rớ gọi là quét rớ.

Thường quay rớ xong, ông lắc thúng chai về, hôm ấy có chúng tôi nên ông lắc thúng chai qua “thăm” chồ rớ của ông Hai Lấm (Phan Văn Lấm), quê ở xã Xuân Cảnh. Còn cách khoảng 20m, ông Thửng hỏi xã giao: Đêm nay trúng “bộn” (nhiều) cá không anh Hai? Ông Hai Lấm đang quét rớ nghiêng mình, nói: Bấc yếu nên cá còn thưa quá. Rồi cười!

Đứng chờ ông Hai Lấm sổ rốn rớ, nhìn trong thúng chai của ông đặc cá, trên đường về, chúng tôi đem chuyện này “thắc mắc” với ông Thửng, nghe xong ông cười: Nói thưa chứ đêm đến sáng kiếm 200.000 đồng thong thả. Thưa là so với đêm dày, có người trúng cá bán bỏ túi nửa triệu bạc một đêm.

Mờ sáng, ông Thửng đập vai chúng tôi, dậy ra bến xem cá rớ, đêm bấc mạnh về sáng nên rớ nào cũng trúng “nhát” hai. Thức khuya, mở mắt không ra nhưng chúng tôi ráng ra bến. Thúng chai từ ngoài đầm lắc về tấp vô bến, tiếng hỏi thăm rộn rã, tối qua “bộn” không? Có người trúng cá từ xa chưa kịp hỏi thăm đã mau miệng nói: Tôi trúng trên hai giỏ cá.

Chúng tôi lại chỗ bà Sáu Lài (vợ ông Thửng) đang lựa cá, cá liệt bỏ riêng còn cá cơm, cá nục bán sa cạ. Bán cá tại chỗ xong, bà Sáu Lài xách giỏ đi chợ, ông Thửng dặn bà mua gói trà chứ trà trong lon hết rồi. Ông quay sang nói với chúng tôi: Làm gì làm chớ không để đứt trà trong nhà. Nghề rớ này với tôi, bình trà là bạn tri kỷ.

Ngồi chồ quay rớ - Ảnh: L.TRÂM

CÂY SÀO ĐÈN NGÓ NGHIÊNG

Từ Phú Dương chúng tôi ngược lên xóm Nhà Ngòi (xã Xuân Thịnh) rồi qua bán đảo thôn Hòa Lợi (xã Xuân Cảnh), đi ngược lên xã Xuân Hòa gặp ông Tư Rớ (Phan Tư) đang lựa cá trong thúng chai. Thấy cá tươi rói, chúng tôi trầm trồ, ông đon đả: Cá đánh lưới khi gỡ trầy da tróc vảy còn cá vô rớ thì nguyên con. Rồi ông hốt mớ cá mớm, cá liệt rửa sơ qua, bắc nồi nước lên bếp nấu ngọt ăn với bún bữa sáng.

Sau khi ngồi hỏi thăm “năm câu ba sợi”, chúng tôi ngỏ ý muốn ra đầm ban ngày chiêm ngưỡng trọn vẹn xóm rớ trên đầm, ông Tư Rớ gật đầu, lắc thúng chai đưa chúng tôi đi. Đến rớ gần nhất, ông “thuyết minh”, cái chồ rớ đêm ngày đứng trơ xương, còn tấm rớ thì đêm ngụp xuống ngày ngoi lên, nếu ngâm cả ngày lẫn đêm tấm rớ đóng rong, đêm đến quay khó lên khỏi mặt nước. Vì vậy, sáng mở mắt nhìn ra đầm thấy hàng trăm tấm rớ phơi nắng, cái nghề này ăn sâu vào máu thịt.

Còn chồ rớ được dựng từ 6 đến 7 cọc gỗ đóng sâu xuống đầm và chắp vá thêm nhiều đoạn gỗ nhỏ hơn để giữ vững chồ. Chỗ 4 góc đóng cây cao hơn làm tay nắm leo lên, bước xuống. Bốn phía chồ rớ được neo chắc chắn bằng những đoạn dây thừng. Chỗ ngồi quay rớ gác ngang qua tấm ván. Trước tấm ván là nơi được gắn trục quay để kéo rớ. Phía sau chồ rớ có dây giằng to gọi là dây cuối, dây này chịu lực khi quay nhấc rớ lên.

Còn rớ được dựng đứng bởi bốn cây sào tre dài, trên đầu tre có dây giằng giữa rớ thùng xuống thành hình lồng chảo. Phía bên kia tấm rớ có cây sào được giằng 2 dây thừng gọi là cây sào đèn. Từ cây sào đèn nối sợi dây chạy qua tấm rớ đến chồ rớ - nơi đặt bình ắc quy gọi là dây đèn, dây này thâu lên thâu xuống khi nước lớn nước ròng. Bình ắc quy có sợi dây điện kéo ra giữa rớ thắp bóng đèn, vì vậy nói là cây sào đèn nhưng không chong đèn trên đầu sào mà chong lệch qua một bên nằm ở giữa rớ nên người dân ở đây gọi là cây sào đèn ngó nghiêng (sáng nghiêng qua một bên). “Sắm một rớ tính ra gần 20 triệu đồng; trong đó tấm rớ 10 triệu đồng và chi phí tre làm chồ, dây giằng, bình ắc quy gói gọn 10 triệu đồng nữa. Ở đây, nhiều người đầu tư hàng trăm triệu đồng nuôi tôm hùm, ốc hương, cá mú nhưng cũng không quên sắm rớ. Nuôi cá, tôm, ốc chờ đến mùa đến vụ thu hoạch, còn sắm rớ xoay xở từng đêm”, ông Tư Rớ nói.

Vòng qua nhiều chồ rớ, ông Tư Rớ kể: Chim trời, cá nước vậy mà thấy người xung quanh làm ăn được người bên cạnh cũng bì lơ, có người còn sắm nhiều rớ chịu khó thức đêm mới có nhiều cá, từ đó mà làm cho nhiều người ở xóm rớ trên đầm càng hăng say lao động. Ở đây, nhà nào cao nhất hai rớ, riêng nhà ông có bốn miệng rớ nên người trong xóm đặt ông là Tư Rớ.

Bấc về mạnh nên mưa ban ngày giăng kín trên đầm, lắc thúng chai tấp vô chỗ bè nuôi tôm hùm đụt (trú) mưa, ông Tư Rớ tâm sự: Ở đâu cũng vậy, trong xóm làng đôi lúc xích mích với nhau, nhưng người làm rớ có cái hay, “mặt nặng mày nhẹ” với nhau không quá một ngày. Nghề rớ mỗi lần ra vào bến thấy mặt, hỏi thăm con cá con tôm trên đầm, nó làm mình quên đi chuyện xích mích nhỏ mà chỉ chăm bẵm cái nghề rớ.

Ông Tư Rớ đã 66 tuổi, ngồi nhìn bắp tay kéo rớ teo ngắt, ông lo xa: Cây sào đèn bao đời nay thắp sáng trên đầm, tôi cầu mong trời ngó nghĩ cho mình không bệnh đau để đêm đêm còn ra đầm với nhiều người cùng “xóm Rớ” trên đầm Cù Mông cho đèn rớ thêm sáng rực.

MẠNH HOÀI NAM - KIM CHI