Sông Ba chảy xuống Đà Rằng/Ai thương Đắk Lắk cho bằng Phú Yên - câu ca dao không còn mới nhưng chưa cũ đó đã phản ánh quá chính xác về vị thế địa – văn hóa của sông Ba, một trong những con sông lớn nhất ở miền Trung và là con sông duy nhất ở Nam Trung Bộ vượt qua được dãy Trường Sơn thông lên đến tận Tây Nguyên. Cũng với vị thế địa lý đó, sông Ba đã đóng một vai trò quan trọng, đó chính là con đường giao lưu thương mại, giao thoa văn hóa của các tộc người trong tiến trình lịch sử.

Đua thuyền trên sông Chùa, một đoạn của sông Ba qua TP Tuy Hòa. - Ảnh: D.T.XUÂN

Mặc dù vùng đồng bằng Tuy Hòa từ thế kỷ XV trở về trước còn được ghi chép rất ít trong các nguồn sử liệu cổ, nhưng những dấu tích về khảo cổ học lại cho thấy rằng đây là vùng đất rất phát triển dưới thời vương quốc Chămpa. Dọc hai bên bờ sông Đà Rằng có các di tích bia Chợ Dinh, Tháp Nhạn, Thành Hồ, Núi Bà. Đi về phía tây xa hơn một chút có các di tích ở Sơn Giang, Củng Sơn, Krông Pa… Di tích bia Chợ Dinh nằm dưới chân núi Nhạn có niên đại từ thế kỷ IV, nội dung bia nói về việc thờ cúng thần Siva, một trong những vị thần quan trọng của Ấn Độ giáo. Cho đến nay, đây là một trong những tấm bia cổ nhất nói đến việc thờ thần Siva tìm thấy được ở khu vực miền Trung. Tại di tích Thành Hồ lại tìm thấy rất nhiều đầu ngói ống trang trí mặt hề có niên đại từ thế kỷ II, những đầu ngói này đã được các nhà nghiên cứu khẳng định là ảnh hưởng của văn hóa Hán, còn tại di tích Hồ Sơn đã phát hiện nhiều tấm đất nung khắc các dòng văn tự cổ có niên đại từ thế kỷ VII. Những tấm đất nung này được xác định là những lời cầu nguyện của các tu sĩ, tín đồ, thương gia dâng cúng vào các đền tháp. Như vậy vùng đồng bằng Tuy Hòa nói riêng và vùng hạ lưu sông Ba nói chung đã có chịu ảnh hưởng văn hóa Ấn Độ và Trung Quốc từ rất sớm. Quá trình ảnh hưởng đó khởi nguồn được từ các hoạt động giao thương.

Với người Chăm, sông Ba đã là con đường giao thương chính theo chiều đông – tây, theo dòng sông này một mặt họ thu mua lâm thổ sản từ miền núi để trao đổi với thế giới bên ngoài; mặt khác, họ đưa các đặc sản từ biển để đi lên miền núi. Các nghiên cứu mới nhất về thương mại ở khu vực Nam Trung Bộ dưới thời vương quốc Chăm Pa đã cho rằng trong số các mặt hàng từ miền núi đi về miền xuôi thì trầm hương là mặt hàng quan trọng và có giá trị nhất. Vùng đất Phú Yên, Khánh Hòa từng được mệnh danh là xứ trầm hương và cũng không phải ngẫu nhiên mà cho đến tận hôm nay thỉnh thoảng vẫn còn tìm thấy một lưọng lớn trầm hương ở các vùng rừng núi phía tây Phú Yên. Đối với các sản vật từ dưới xuôi trao đổi lên miền núi thì muối được xem là mặt hàng chiến lược. Nhiều bằng chứng đã cho thấy đi theo thung lũng sông Ba và các con sông khác, muối không những được chuyên chở lên Tây Nguyên mà còn đi đến tận bờ đông sông Mê Kông. Các con đường giao thương đi về phía tây vẫn được các nhà nghiên cứu gọi là “Con đường muối”. Hiện nay ở Phú Yên vẫn còn nhiều nơi làm muối hoăc các địa danh liên quan đến nghề làm muối như Tuyết Diêm, Lệ Uyên, Trung Trinh, Diêm Điền, Đèo Nại… Có thể các cơ sở làm muối hiện nay đã có từ thời vương quốc Chăm Pa.

Mặc dù có vị trí địa lý quan trọng nhưng các hoạt động giao thương ở khu vực sông Ba không phải là ngoại lệ, mà nó chỉ là một trong những mẫu hình về giao lưu thương mại dọc theo các con sông theo chiều đông – tây ở khu vực miền Trung. Các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa trên cơ sở đối sánh, tham chiếu các mẫu hình các quốc gia cổ ở Nam Á và Đông Nam Á cũng đã cho rằng Vương quốc Chăm pa trong quá khứ là một tập hợp gồm nhiều tiểu quốc khác nhau. Mô hình của mỗi tiểu quốc thường lấy một con sông lớn làm trục quy chiếu đi từ cửa biển lên đến thưọng nguồn gồm có hải cảng - kinh thành - thánh  địa. Theo mô hình trên, tại khu vực sông Ba/Đà Rằng, hải cảng có thể nằm ở khu vực núi Nhạn, kinh thành chính là Thành Hồ, còn thánh địa được xác định là di tích Núi Bà. Trong đó, Thành Hồ ngoài vai trò là trung tâm hành chính còn là tiền đồn thông lên châu Thượng Nguyên (Tây Nguyên) dưới thời vương quốc Chăm Pa. Chính vì thế mà trong thời gian gần đây đã phát hiện mới về kiến trúc Chăm Pa ở phía tây Thành Hồ, trong đó có nhiều di tích nằm ở đầu nguồn sông Ba thuộc địa bàn tỉnh Gia Lai. Các cứ liệu lịch sử đó cũng cho ta một cảm nhận rằng các mối quan hệ trên sông Ba trong quá khứ về cơ bản diễn ra theo công thức văn hóa từ dưới đi lên, hàng hóa từ trên đi xuống.

Những cánh buồm trên sông Ba. - Ảnh: D.T.XUÂN

Người Việt khi đi vào miền Trung sinh sống đã có sự giao thoa văn hóa, tín ngưỡng với cư dân bản địa mà tiểu biểu nhất phải kể đến việc thờ cúng Thiên Y Ana. Về lĩnh vực kinh tế, người Việt đã tiếp thu các cơ sở cũng như kinh nghiệm buôn bán của người Chăm. Thương mại dựa theo trục các con sông theo chiều đông – tây vẫn được khai thác một cách triệt để và đã đóng vai trò thiết yếu và đã trở thành một mô hình kinh tế dưới thời các chúa Nguyễn cũng như nhà Nguyễn sau này. Tại đầu nguồn các con sông nhà Nguyễn đã đặt các trạm giao dịch và thu mua lâm thổ sản, các trạm đó gọi là nguồn. Ở Sông Ba có nguồn Thạch Thành, vị trí đó nay thuộc thôn Liên Thạch (xã Hòa Phú, huyện Tây Hòa). Sách Đại Nam nhất thống chí viết: “Ở xã Thạch Thành phía tây huyện Tuy Hòa có trường giao dịch và thủ sở ở đây, nước từ sông Ba chảy qua phía nam huyện lỵ đổ ra trấn Đà Diễn”. Thạch Thành là vùng bán sơn địa tiếp giáp giữa đồng bằng Tuy Hòa và vùng núi. Hiện nay dấu tích về một thời giao thương vẫn còn. Chợ Liên Thạch có tên khác là Chợ Đồn, còn một số người cao tuổi cho biết đến đầu thế kỷ XX vẫn thấy người Thượng cưỡi voi xuống Thạch Thành để trao đổi hàng hóa.

Cho đến tận hôm nay, sông Ba vẫn được xem là mạch sống của vùng đất Phú Yên, là một dòng chảy nối quá khứ với hiện tại và cả tương lai.

 NGUYỄN DANH HẠNH