Sau một thời gian tập hợp lực lượng, Hưng Quốc hội đã xây dựng căn cứ trên Ma Thiên động (núi La Hiên) tích cực chuẩn bị khởi nghĩa.
Năm 1773, từ căn cứ Tây Sơn Trung đạo, nghĩa quân tiến đánh và lật đổ chính quyền chúa Nguyễn ở Phú Yên. Sau thắng lợi này, Nguyễn Văn Lộc được cử làm Trấn thủ Phú Yên cùng với Nguyễn Quang Huy, Nguyễn Công Lang, Võ Văn Cao... lo ổn định tình hình tại đây. Năm 1775, lực lượng Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy vào phối hợp với nghĩa quân Tây Sơn Trung đạo đánh tan 2 vạn quân của Tống Phúc Hiệp tại Vũng Lắm giải phóng Phú Yên. Trong những lần ra trận, Nguyễn Quang Huy thường cỡi ngựa bạch, sử dụng ngân câu tuyệt diệu nên anh em nhà Tây Sơn rất yêu mến. Không những có sức mạnh, ông còn giỏi võ và thông binh pháp. Năm 1778, khi Nguyễn Nhạc lên ngôi Hoàng đế, Nguyễn Quang Huy được phong làm Phòng ngự sứ phủ Bình Thuận, đảm nhận việc bảo vệ vùng đất phía nam của vua Thái Đức (1).
Tháng 3 năm 1793, Nguyễn Ánh sai Tôn Thất Hội đánh Bình Thuận, tự mình dẫn thuyền ra đánh Diên Khánh. Ở Bình Thuận, quân Nguyễn bị lực lượng của Nguyễn Quang Huy chặn đánh quyết liệt, không tiến lên được. Tại Diên Khánh, quân Tây Sơn không chịu nổi hỏa lực súng lớn của phương Tây nhanh chóng tan rã, Nguyễn Ánh đánh chiếm thành trì và thừa thắng chiếm luôn Phú Yên, rồi kéo ra đánh cửa Thị Nại, bao vây thành Hoàng Đế. Như vậy các phủ Diên Khánh, Phú Yên thuộc về quân chúa Nguyễn, Bình Thuận rơi vào thế cô lập. Không chống nổi các cuộc tấn công từ hai phía, Nguyễn Quang Huy đưa quân theo đường thượng đạo về Phú Yên, chiếm cứ một nơi hiểm yếu trong dãy Cù Mông đóng quân, chờ cơ hội phản công.
Năm sau, vua Cảnh Thịnh sai Lê Văn Hưng đưa quân vào đánh chiếm Phú Yên. Vốn quen biết nhau từ trước, Nguyễn Quang Huy đưa quân bản bộ ra phối hợp với lực lượng của Hưng nên Phú Yên được chiếm lại nhanh chóng. Nguyễn Quang Huy được giao Trấn thủ phủ Phú Yên.
Tháng 6/1798, Nguyễn Ánh đem đại quân ra đánh Quy Nhơn. Viện binh Tây Sơn không đến kịp nên thành Quy Nhơn bị quân Nguyễn chiếm. Nguyễn Ánh vào thành chém chết tướng tá Tây Sơn và đổi tên thành là Bình Định.
Nguyễn Quang Huy đang trấn giữ Phú Yên nghe tin Quy Nhơn thất thủ, liền bàn với thuộc hạ: “Quy Nhơn mất rồi, nếu Diên Khánh đánh ra, ở ngoài đánh vào, Phú Yên hai đầu thọ địch, không tài nào chống nổi” (2). Ông liền kéo quân ra Quy Nhơn tiến đánh quân Nguyễn quyết liệt. Với sức mạnh và tài võ nghệ siêu quần, Nguyễn Quang Huy tả xung hữu đột giữ trận địa chẳng khác gì Triệu Tử Long múa gươm ở trận Trường Bản. Một ngày ông đánh bại 25 viên tướng của Nguyễn Ánh, chém chết Tống Phúc Nghĩa tại trận, đánh lui Lê Văn Duyệt. Trong lúc quân Nguyễn đang nguy khốn thì Nguyễn Văn Thành từ Cù Mông kéo đến phối hợp với Nguyễn Huỳnh Đức từ trong thành đánh ra khiến cho quân của Nguyễn Quang Huy bị đánh cả hai mặt. Ông cố gắng chống đỡ nhưng sức đuối dần, quân tan rã và cuối cùng đành rút về núi Dương An (3) củng cố lực lượng.
Tháng 1/1801, Nguyễn Ánh kéo binh ra cứu thành Bình Định đang bị quân Tây Sơn bao vây. Đạo quân bộ do Nguyễn Văn Thành chỉ huy từ Phú Yên theo đèo Mục Thịnh ra Dương An. Tại đây, quân Nguyễn vấp phải lực lượng của Nguyễn Quang Huy chặn đánh. Ông đã bố trí trận địa phục kích khiến cho quân Nguyễn lớp chết, lớp bị thương tháo chạy tán loạn. Cuối cùng Nguyễn Văn Thành không sao qua nổi núi Dương An phải rút quân về Phú Yên đóng giữ.
(Còn nữa)
Tiến sĩ ĐÀO NHẬT KIM
(1) Quách Tấn, Quách Giao (2000), Nhà Tây Sơn, Nxb. Trẻ, tr.78.
(2) Quách Tấn, Quách Giao (2000), Nhà Tây Sơn, Nxb. Trẻ, tr.172.
(3) Núi Dương An ở phía nam thành Bình Định nằm trong vùng Vân Canh, có địa thế hiểm yếu, cây cối rậm rạp, sườn núi dốc và đá lởm chởm.
