Trong số các địa phương nổi dậy hưởng ứng phong trào Tây Sơn sớm nhất ở Phú Yên phải nói đến nhân dân vùng rừng núi phía tây huyện Đồng Xuân.

TP Tuy Hòa- Ảnh: Đ.LÊ

 

Tại đây, được sự ủng hộ của đồng bào dân tộc ít người, nghĩa quân đã xây dựng căn cứ Tây Sơn Trung đạo (trên núi La Hiên) và cùng với nhân dân cả tỉnh nổi dậy tiến hành cuộc khởi nghĩa mùa đông năm 1773 lật đổ chính quyền mục nát của chúa Nguyễn ở Phú Yên, góp sức cùng với nhân dân các phủ, huyện từ Quảng Ngãi vào đến Bình Thuận mở rộng khu vực giải phóng của khởi nghĩa Tây Sơn, đưa hàng triệu người thoát khỏi sự lầm than dưới ách thống trị của chính quyền Đàng Trong thời bấy giờ. Không dừng lại ở đó, Phú Yên còn đóng vai trò là nơi người anh hùng dân tộc Quang Trung -Nguyễn Huệ ghi chiến công hiển hách đầu tiên khi mới 23 tuổi đánh tan đạo quân 2 vạn tên của Tống Phúc Hiệp (mùa thu năm 1775), cứu nguy phong trào Tây Sơn thoát khỏi thế bị kẹp giữa hai gọng kìm của hai thế lực phong kiến Trịnh-Nguyễn, mở đường cho sự phát triển rộng lớn ra toàn quốc của phong trào nông dân Tây Sơn.

Trong cuộc chiến dai dẳng giữa Nguyễn Ánh và Tây Sơn suốt từ năm 1775 đến năm 1801, Phú Yên trở thành nơi đối đầu quyết liệt giữa hai bên. Có lúc Phú Yên do nhà Tây Sơn kiểm soát, có lúc Nguyễn Ánh cho quân chiếm lại bằng mọi giá. Với vị trí chiến lược quan trọng như vậy, “phủ Phú Yên đã từng luôn luôn là trung tâm chiến tranh” (1) từ lúc nhà Tây Sơn khởi nghiệp cho đến lúc đạt đến những chiến thắng lừng lẫy Rạch Gầm-Xoài Mút đánh bại quân xâm lược Xiêm-la (năm 1784) hay cuộc hành quân thần tốc đánh tan 29 vạn quân Thanh trong tết Kỷ Dậu 1789.

Những thắng lợi mà phong trào Tây Sơn đạt được có sự góp sức to lớn của nhiều nghĩa quân xuất thân ở Phú Yên. Có người trở thành tướng lĩnh giỏi của quân đội Tây Sơn, có người trở thành những nòng cốt, những công thần lớn của các vương triều Tây Sơn. Tên tuổi và sự nghiệp của họ được sử sách lưu danh, để lại cho hậu thế ngày nay sự ngưỡng mộ sâu sắc. Tuy nhiên, do chính sách trả thù tàn khốc và hèn hạ của Gia Long và các vua nhà Nguyễn sau đó (2), nhiều nhân vật trong phong trào Tây Sơn ở Phú Yên phải thay tên, đổi họ; một số phải chuyển đi nơi khác sinh sống hoặc mai danh ẩn tích, tìm cách che giấu thân phận để tránh sự “truy sát” của nhà Nguyễn (3).

 Ngày nay chúng ta biết được một số nhân vật tiêu biểu người Phú Yên tham gia phong trào Tây Sơn qua nguồn tư liệu gia phả, tư liệu điền dã, chuyện kể dân gian và chính sử có phản ánh nhưng mờ nhạt. Từ nguồn tư liệu ít ỏi, chúng ta chỉ phác họa những nét cơ bản về thân thế cũng như sự nghiệp, đóng góp của họ trong phong trào Tây Sơn, coi đó như là sự tri ân, là tấm lòng và sự ngưỡng mộ của hậu thế đối với tiền nhân một thời làm rạng danh vùng đất Phú Yên trong hành trình lịch sử dân tộc dựng nước và giữ nước.

 (Còn nữa)

(1) Dẫn theo GS.Nguyễn Phan Quang trong Phong trào Tây Sơn và anh hùng dân tộc Quang Trung, Nxb.Tổng hợp TP.Hồ Chí Minh 2005, tr.306.

(2) Năm 1832, sau 30 năm nhà Tây Sơn sụp đổ. Tưởng thời gian đã xóa đi các liên hệ tranh chấp, hai con của vua Thái Đức Nguyễn Nhạc là Văn Đức, Văn Lương và cháu nội là Văn Đẩu về thăm quê hương ở Kiên Mỹ thì bị quan lại địa phương bắt giải về Phú Xuân. Vua Minh Mạng sai giết chết  cả ba để trừ hậu họa.

(3) Hậu duệ của tướng nhà Tây Sơn là Lý Văn Bưu sau nạn “truy sát” của Gia Long phải rời bỏ quê hương Phù Cát (Bình Định) vào vùng núi huyện Đồng Xuân (Phú Yên) sinh sống và đổi sang họ Nguyễn (Nguyễn Bá Đởm). Về sau Nguyễn Bá Đởm sinh ra Nguyễn Bá Sự- một thủ lĩnh của phong trào Cần Vương ở Phú Yên.

Tiến sĩ ĐÀO NHẬT KIM