Phú Yên đã từng là trung tâm chiến tranh” đó là câu được trích từ “Hịch truyền quan lại quân dân các phủ Quảng Ngãi, Quy Nhơn” của Hoàng đế Quang Trung, ngày 10 tháng 7 năm Quang Trung thứ năm, tức ngày 27/8/17921.

Vịnh Xuân Đài (TX Sông Cầu) - Ảnh: M.NGUYỆT

 

Sở dĩ Phú Yên “luôn luôn là trung tâm chiến tranh” trong phong trào khởi nghĩa Tây Sơn và trong sự nghiệp bảo vệ đất nước dưới vương triều Tây Sơn là do tinh thần đấu tranh kiên cường, chống áp bức bất công của nhân dân và vị thế đặc biệt của Phú Yên. Từ khi nhà Tây Sơn khởi nghiệp đến khi lụi tàn, Phú Yên chính là mảnh đất “phên dậu phía Nam” của Tây Sơn. Xin điểm qua một số sự kiện diễn ra trên đất Phú Yên, hẳn chúng ta sẽ thấy rõ vị trí “trung tâm” của Phú Yên.

Sau khi cuộc khởi nghĩa nổ ra [1771] đến đầu năm 1773, nghĩa quân Tây Sơn đã làm chủ một vùng rộng lớn từ Phú Yên đến Quảng Ngãi (bao gồm cả Tây Nguyên). Cuối năm 1773, từ Phú Yên nghĩa quân đánh chiếm Diên Khánh, Bình Khang.

Mùa hè 1774, lưu thủ Long hồ Tống Phước Hiệp huy động quân lính ở Gia Định tiến đánh và chiếm lại ba phủ Bình Thuận, Diên Khánh, Bình Khang, sau đó chiếm lại cả Phú Yên. Và Phú Yên trở thành chiến tuyến địa đầu của nghĩa quân Tây Sơn, nơi đối đầu với tập đoàn phong kiến chúa Nguyễn ở phía Nam, buộc các thủ lĩnh Tây Sơn phải tìm mọi cách để lấy lại vùng đất này; chỉ có như vậy mới có điều kiện bảo tồn và phát triển cuộc khởi nghĩa.

Tháng 7/1775, Nguyễn Nhạc phải dùng kế hoãn binh với quân Trịnh ở mặt bắc, để tập trung lực lượng đánh chiếm lại Phú Yên, tấn công quân Nguyễn ở phía nam.

Đối với mặt trận phía nam, Nguyễn Nhạc sai người mang thư vào Phú Yên ngỏ ý xin hàng Tống Phước Hiệp và lập hoàng tôn Nguyễn Phúc Dương lên làm vua. Phúc Hiệp tin là thật nên không chú ý phòng bị nữa. Nắm lấy sơ hở này, Nguyễn Nhạc cử Nguyễn Huệ đem đại binh đánh úp Tống Phước Hiệp ở Phú Yên và giành thắng lợi. Đây là chiến công lớn đầu tiên của Nguyễn Huệ, lúc bấy giờ mới 23 tuổi.

Trong trận tiến công này, lực lượng nghĩa quân tại Phú Yên có lực lượng kỵ binh do Nguyễn Quang Sáng, Lương Văn Trực cùng vua Thủy Xá Ma Khương chỉ huy – tụ nghĩa ở núi La Hiên – phối hợp với thủy quân của Lưu Quốc Hưng, Trần Văn Nhâm hợp thành lực lượng Tây Sơn hữu đạo, cùng 2.000 quân của Nguyễn Huệ từ Quy Nhơn kéo vào, đánh tiêu diệt hơn 10.000 quân của chúa Nguyễn ở Vịnh Xuân Đài2. Tống Phước Hiệp, theo đường bộ tháo chạy, vượt đèo vào nam.

Ở phía nam Phú Yên, đội quân của vua Hỏa xá Y Thuông ở Thạch Thành cùng quân của các tướng Phạm Văn Tham, Lê Văn Thanh và thủy quân của Phạm Ngạn chặn đánh tiêu diệt 5.000 quân của chúa Nguyễn từ phía nam kéo ra đèo Cổ Mã.

Chiếm được Phú Yên [1775], Nguyễn Nhạc cử Lý Tài trấn thủ Phú Yên, sai em là Nguyễn Lữ đem thủy binh vào đánh Gia Định; chiếm được thành Gia Định và các dinh Trấn Biên, Phiên Trấn, Long Hồ; chúa Nguyễn Phúc Thuần phải chạy về Bà Rịa.

Tháng 3/1776, Nguyễn Nhạc tự xưng Tây Sơn Vương, xây lại thành Đồ Bàn, phong Nguyễn Huệ làm phụ chính, Nguyễn Lữ làm thiếu phó; mở đầu sự hình thành vương triều Tây Sơn.

Trong suốt những năm khởi nghĩa và tồn tại của vương triều Tây Sơn, cùng với Quy Nhơn, Phú Yên là hậu cứ quan trọng của nhà Tây Sơn. Tại đây, nhà Tây Sơn đã tập trung củng cố, xây dựng lực lượng, xây dựng căn cứ. Từ năm 1773, một nhiệm vụ lớn lao của nghĩa quân Tây Sơn là quản lý cả một vùng biển dài, rộng; đồng thời phải tiêu diệt đội quân phản động của Nguyễn Ánh đang được bọn tư bản phương Tây xúm vào vực dậy. Giữa hai bên Nguyễn Ánh và Nguyễn Huệ đang ráo riết một cuộc “chạy đua vũ trang” vừa ngấm ngầm vừa gấp gáp. Đội quân phản động của Nguyễn Ánh được sự giúp đỡ của tư bản Pháp, Bồ Đào Nha và phong kiến Xiêm. Quân đội Tây Sơn với tất cả tiềm năng vốn có của dân tộc, đang được tổ chức, tập hợp lại dưới sự lãnh đạo thiên tài của Nguyễn Huệ.

Ngay từ khi xác lập quyền làm chủ ở Phú Yên [1773 - 1776] vấn đề bố phòng, tuần tra đã được nghĩa quân chú ý. Cha cố Diego Jumilla đã cho biết về khả năng kiểm soát của nghĩa quân: “Những người nổi dậy làm chủ cả tỉnh Quy Nhơn. Say sưa bởi những chiến công ấy, họ bổ nhiệm quan lại cho hai tỉnh đó [Quy Nhơn, Phú Yên] và đắp lũy cho các hải cảng”. Ông nhận xét: “Bọn họ [Tây Sơn] ngăn cản không để nhà vua [chúa Nguyễn] liên lạc với các tỉnh khác ở giữa Phú Yên và Raygon [vùng đồng bằng sông Cửu Long]. Từ các tỉnh ấy ra tới triều đình [Phú Xuân] người ta không thể nào lưu thông đường bộ cũng như đường biển” 3. 

Từ 1776/1785, khi quân Nguyễn co lại ở Gia Định, quân Tây Sơn đứng vững trên địa bàn của mình từ Phú Yên ra đến Quảng Nam, tạm hòa hoãn với quân Trịnh  ở Thuận Hóa, ra sức xây dựng lực lượng tiến công giải phóng Gia Định sau này.

Từ năm 1789, những chuyển biến sâu sắc trong quân đội Tây Sơn, nhất là việc hình thành căn cứ quân thủy lớn ở vùng biển Cù Mông – Thị Nại và hoạt động tuần tra rất có hiệu quả của các đội “du thuyền” và sự xuất hiện những tàu thuyền lớn trang bị nhiều pháo, chuyên hoạt động trên biển đã làm rõ nét một lực lượng hải quân độc lập, hùng hậu. Nhờ vậy, lực lượng quân đội Tây Sơn đóng trên địa bàn Phú Yên  ngăn chặn được kế hoạch phản công của Nguyễn Ánh.

Đúng như đánh giá của Quang Trung, trong phong trào Tây Sơn, “Phú Yên đã từng luôn luôn là trung tâm chiến tranh”, là nơi đã diễn ra cuộc đấu tranh rộng lớn, mà động lực chủ yếu là nông dân. Cùng cả nước, nghĩa quân Tây Sơn ở Phú Yên liên tục chiến đấu, xây dựng lực lượng, lật đổ chính quyền thống trị trong nước, đánh tan các cuộc xâm lược của quân Nguyễn câu kết với nước ngoài; tiêu biểu cho tinh thần quật khởi chống áp bức cường quyền và tinh thần đoàn kết dân tộc chống ngoại xâm.

-----------------------

(1) Trích từ “Hịch truyền quan lại quân dân các phủ Quảng Ngãi, Quy Nhơn” của Hoàng đế Quang Trung, ngày 10 tháng 7 năm Quang Trung thứ năm,  tức ngày 27/8/1792. Theo bản dịch tiếng Việt của Phan Huy Lê - Đinh Xuân Lâm (căn cứ bản dịch tiếng Pháp của De la Bissachère do C.B Maybon công bố năm 1920 trong La relation sur le Tonkin et la Cochinchine de Mr de la Bisssachère). Nghiên cứu lịch sử, số 79  tháng 10/1965.

(2) Nguyễn Đăng Quế -Tây Sơn bí lục.

(3) Lorezo Pérez - La révolte et la guerredes Tây Sơn. Bản dịch của Marguerite Villa trong BSEI, Sài Gòn, 1940. Tham khảo bản dịch của Trương Bá Phát trong Sử địa,  số 21, Sài Gòn, 1971, tr.44.

TS. PHẠM NGỌC TRÂM