Nguyễn Công Lang quê ở làng An Nhơn, tổng Hạ, huyện Đồng Xuân. Ông là người tham gia lập Hưng Quốc hội, sớm tham gia phong trào Tây Sơn, có công trong việc xây dựng lực lượng Tây Sơn hữu đạo ở Phú Yên. Sau đó ông được cử làm Phòng ngự sử huyện Đồng Xuân rồi An Phủ sứ phủ Phú Yên. Dưới triều vua Thái Đức, ông được giao làm Thượng thư bộ Hộ, tước Kiến quốc công.
Sông Tam Giang - Ảnh: Đ.LÊ
Lưu Quốc Hưng, người Phú Yên, chỉ huy lực lượng thủy quân trong Tây Sơn hữu đạo, có công trong trận đánh quân Nguyễn ở Xuân Đài năm 1775. Tham gia phong trào Tây Sơn từ đầu ở Phú Yên còn có Nguyễn Quang Huy (quê ở Cù Mông) vốn là một võ tướng có tài, sau làm Trấn thủ Phú Yên năm 1794. Vợ ông là bà Lương Phụng Tường (con gái của võ sư Lương Văn Cương) tham gia nghĩa quân Tây Sơn, trở thành một Đô đốc kỵ binh tài giỏi.
Từ vùng rừng núi Phú Yên ra tham gia nghĩa quân từ đầu có Nguyễn Nhưng Huy và Bốn Linh (không rõ họ) cũng là những người võ nghệ cao cường.
Ở phía tây Phú Yên các dân tộc thiểu số tham gia đông đảo vào nghĩa quân Tây Sơn. Đó là những thanh niên người Bana ở Thồ Lồ, Y Thông và Ma Khương người Ê Đê ở nguồn Hà Duy.
Bà Thị Hỏa là nữ chúa người Chăm ở Thạch Thành (tây nam Phú Yên) đã hết lòng ủng hộ nghĩa quân Tây Sơn từ lúc mới khởi nghĩa. Khi quân Tây Sơn kéo vào Phú Yên, bà đã đưa đàn voi của mình từ Thạch Thành ra phối hợp, tạo thành thế ỷ dốc cùng nghĩa quân đánh thắng lớn ở La Hai.
Ở Phú Yên lưu truyền bài ca dao nói về nữ chúa Thị Hỏa như sau:
“Thạch Thành voi ngựa kéo ra,
Eo Gió kéo xuống, quân đà hội quân.
Chúa Chàm Thị Hỏa chí nhân
Giúp ông Hai Nhạc định phần Phú Yên
La Hai quyết chí đôi bên
Phúc Hiệp trúng kế chạy liền vô Nam
Sa trường gươm giáo ngổn ngang
Thây phơi thành lũy máu loang gò đồi” (*)
Được đông đảo nhân dân Phú Yên tích cực hưởng ứng, ủng hộ mạnh mẽ, chỉ trong thời gian ngắn Tây Sơn đã hoàn toàn làm chủ Phú Yên. Đô đốc Nguyễn Văn Lộc được giao làm Trấn thủ phủ Phú Yên. Tướng Ngô Văn Sở đưa nghĩa quân Tây Sơn từ Phú Yên tiến vào đánh chiếm các phủ Diên Khánh, Bình Khang rồi Bình Thuận.
Đến cuối năm 1773, khu vực giải phóng của khởi nghĩa Tây Sơn đã được mở thành một vùng rộng lớn từ Quảng Ngãi đến Bình Thuận. Phạm vi thống trị của Chúa Nguyễn bị cắt làm hai vùng, không liên lạc được với nhau. Chính quyền phong kiến đứng trước nguy cơ bị đánh đổ hoàn toàn.
Năm 1774, Trấn thủ Phú Yên Nguyễn Văn Lộc vây đánh Chu Văn Tiếp nổi dậy ở núi Chà Rang. Chu Văn Tiếp là người ở huyện Phù Ly, Quy Nhơn. Khi Tây Sơn đánh chiếm Quy Nhơn, Tiếp không theo, đem gia đình vào Phú Yên cất nhà ở chân núi Chà Rang (Trà Lương). Nay Tây Sơn chiếm Phú Yên, Chu Văn Tiếp dựng cờ “Lương sơn tá quốc” chống lại Tây Sơn. Đô đốc Nguyễn Văn Lộc vây đánh, quân Tiếp tan rã. Chu Văn Tiếp tẩu thoát lên núi.
Cuối năm 1774, quân Tây Sơn ở vào tình thế hết sức bất lợi. Lợi dụng sự suy yếu của họ Nguyễn, quân Trịnh tiến vào Đàng Trong. Ba vạn quân Trịnh do Việp quận công Hoàng Ngũ Phúc chỉ huy đã vượt sông Gianh đánh chiếm Bố Chính (9/1774), Lưu Đồn, Dinh Trạm và Dinh Cát rồi tiến vào chiếm đóng thành Phú Xuân (12/1774).
Chúa Nguyễn Phước Thuần phải lui về Quảng Nam rồi cùng cháu là Nguyễn Ánh vượt biển vào Gia Định. Trước khi đi, Nguyễn Phước Thuần phong cho hoàng tôn Nguyễn Phước Dương làm Đông Cung ở lại Quảng Nam.
Đầu năm 1775, quân Trịnh bắt đầu tiến công vào khu vực kiểm soát của quân Tây Sơn. Một trận đánh lớn diễn ra giữa quân Trịnh và quân Tây Sơn ở Cẩm Sa (Quảng
Ở mặt nam, quân Nguyễn cũng ra sức tập hợp lực lượng phản công chiếm lại vùng từ Bình Thuận đến Phú Yên.
Các thế lực phong kiến thù địch, cả Đàng Trong và Đàng Ngoài, đã dồn cuộc khởi nghĩa vào hoàn cảnh phân tán lực lượng, cùng một lúc phải đối phó với hai kẻ thù ở hai mặt bắc, nam. Để thoát khỏi thế bị bao vây nguy hiểm đó, Nguyễn Nhạc đã kịp thời đề ra chủ trương sáng suốt: tạm thời hòa hoãn với quân Trịnh để tập trung lực lượng đánh quân Nguyễn trước.
Nguyễn Nhạc cử Phan Văn Tuế gặp và điều đình với Hoàng Ngũ Phúc. Hoàng Ngũ Phúc biết đây chỉ là kế hoãn binh nhưng vì quân Trịnh đi xa từ Bắc Hà vào đã mệt mỏi, đang bị chết dịch nhiều, tinh thần binh sĩ hoang mang nên bất đắc dĩ phải chấp nhận đề nghị của Tây Sơn. Hoàng Ngũ Phúc cũng muốn mượn sức Tây Sơn để diệt họ Nguyễn nên đã nhân danh Chúa Trịnh phong cho Nguyễn Nhạc làm “Tây Sơn Trưởng hiệu tráng tiết tướng quân”.
Trạm yên mặt bắc, Tây Sơn dồn lực lượng tấn công quân Nguyễn ở phía nam, trước hết là lấy lại Phú Yên.
(Còn nữa)
-----------------------------
(*) Đào Nhật Kim, Các tướng lĩnh trong phong trào đấu tranh yêu nước ở Phú Yên trước 1945, “Tổng tập các bài viết, công trình nghiên cứu khoa học 1995-2007” của Trường Đại học Phú Yên, Tuy Hòa 12/2007.
Phó giáo sư NGUYỄN QUỐC LỘC
Tiến sĩ NGUYỄN THỊ HẬU
