Sang nửa sau thế kỷ XVIII, những mâu thuẫn chứa chất trong xã hội Đàng Trong ngày một gay gắt dẫn đến những cuộc nổi dậy của nông dân. Cuộc nổi dậy lớn được nhân dân truyền tụng là của Lía ở Quy Nhơn. Là một nông dân nghèo bị cường hào địa chủ hành hạ khổ sở. Lía uất ức trốn vào rừng, tụ tập dân nghèo nổi dậy, lấy Truông Mây làm căn cứ. Nghĩa quân đã đánh giết bọn cường hào, lấy của cải phân phát cho dân đói. Tuy cuộc nổi dậy bị đàn áp, nhưng hình ảnh của chàng Lía dũng cảm vùng lên chống áp bức cường quyền vẫn sống mãi trong ký ức của nhân dân vùng Quy Nhơn, Phú Yên:

“Ai vào Bình Định mà nghe,

Nói thơ chàng Lía hát vè Quảng Nam.”

“Chiều chiều én liệng Truông Mây,

Cảm thương chú Lía bị vây trong thành.”

Chế độ phong kiến Đàng Trong bước vào giai đoạn suy tàn, chuẩn bị cho một cuộc khởi nghĩa vĩ đại làm rung chuyển cả đất nước.

Buôn làng - Ảnh: Đ.LÊ

 

2. Diễn biến cuộc khởi nghĩa Tây Sơn từ 1771 đến 1773:

Năm 1771, một cuộc khởi nghĩa đã bùng nổ tại đất Tây Sơn do ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ lãnh đạo.

Tây Sơn thuộc huyện Phù Ly, phủ Quy Nhơn, dinh Quảng Nam, vốn gồm hai vùng: vùng rừng núi gọi là Thượng đạo (nay thuộc tỉnh Gia Lai) và vùng thấp gọi là Hạ đạo (nay thuộc tỉnh Bình Định).

Tổ tiên của ba anh em Tây Sơn vốn họ Hồ, là Hồ Phi Khang gốc ở Đàng Ngoài, làng Thái Lão (Hưng Nguyên, Nghệ An). Thời Trịnh - Nguyễn phân tranh trong chiến trận lần thứ 5 (1655-1660) quân Nguyễn đã vượt sông Gianh, tràn ra chiếm của Đàng Ngoài một vùng đất rộng lớn từ nam Nghệ An trở vào. Nhưng rồi sau 5 năm thấy không thể giữ được, quân Nguyễn đã rút về. Trong thời gian chiếm cứ và trong cuộc rút lui, quân Nguyễn đã bắt theo rất nhiều nông dân di cư vào nam, trong đó có ông Hồ Phi Khang.

Họ Hồ về định cư tại Tây Sơn và ở đây nhờ cần cù lao động dần dần cũng có được cuộc sống ổn định. Đến đời Hồ Phi Phúc là thân sinh của ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ là một gia đình khá giả ở ấp Kiên Thành thuộc Tây Sơn Hạ đạo. Tất cả các con của Hồ Phi Phúc đều lấy họ Nguyễn theo mẹ là Nguyễn Thị Đồng. Cả ba anh em đều được học hành với thầy giáo Trương Văn Hiến, một nho sĩ bất bình với quyền thần Trương Phúc Loan, trốn vào đây dạy học, nhờ đó được hiểu biết về tình hình triều đình của Chúa Nguyễn. Con của Trương Văn Hiến là Trương Văn Đa sau là một tướng giỏi của Tây Sơn và là con rể của Nguyễn Nhạc. Nguyễn Nhạc là một người buôn trầu nên được gọi là Hai Trầu. Trong khi xuôi ngược vùng này, Nhạc thêm am hiểu địa thế và chứng kiến tận mắt cảnh thống khổ của nhân dân. Lại có thời gian Nguyễn Nhạc làm biện lại (nhân viên thu thuế) ở tuần Vân Đồn nên còn được gọi là Biện Nhạc, có dịp hiểu rõ hệ thống “bản đường quan” tham nhũng, thối nát và còn bị viên đốc trưng Đằng hà hiếp.

Khi ba anh em Nguyễn Nhạc trưởng thành thì cũng là lúc bộ máy chính quyền họ Nguyễn đang trên đường suy vi, mâu thuẫn xã hội ở Đàng Trong đang phát triển gay gắt. Nhận thấy lòng dân oán giận, lại cũng vì bản thân bị chèn ép, Nguyễn Nhạc cùng với hai em là Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ ráo riết chuẩn bị khởi nghĩa.

Bằng những biện pháp rất khôn khéo, anh em Tây Sơn đã tạo ra được sự đồng lòng trong đồng bào các dân tộc ở vùng Tây Sơn. Từ Tây Sơn, anh em Nguyễn Nhạc ra sức chiêu tập anh hùng hào kiệt ở khắp nơi. Chỉ trong một thời gian rất ngắn đã quy tụ được hàng ngàn người tham gia phong trào.

Để phân hóa kẻ thù, những người lãnh đạo khởi nghĩa Tây Sơn đã đưa ra khẩu hiệu: “Đánh đổ quyền thần Trương Phúc Loan, ủng hộ hoàng tôn Nguyễn Phước Dương”.                       

 (Còn nữa)

Phó giáo sư NGUYỄN QUỐC LỘC

Tiến sĩ NGUYỄN THỊ HẬU