Lê Quý Đôn đã mô tả cuộc sống xa hoa của quan lại Đàng Trong hồi bấy giờ như sau: “Quan viên lớn nhỏ không ai là không nhà cửa chạm gọt, tường vách gạch đá, the màn trướng đoạn, đồ đạc đồng thau, bàn ghế gỗ đàn gỗ trắc, chén mâm đồ sứ đồ hoa, yên cương vàng bạc, y phục gấm vóc, chiếu đệm mây hoa, phú quý phong lưu, đua nhau khoe đẹp… Họ coi vàng bạc như cát, thóc gạo như bùn xa xỉ rất mực”⁽¹⁾.

Làng biển - Ảnh: Đ.LÊ

Tiêu biểu cho đời sống xa hoa vô độ của quý tộc, quan lại Đàng Trong bấy giờ là Trương Phúc Loan. Chúa Nguyễn cuối cùng ở Đàng Trong là Nguyễn Phước Thuần lên ngôi năm 1765 mới 12 tuổi, quyền hành thực tế bị Trương Phúc Loan thâu tóm hết.

Nắm mọi quyền hành trong tay, Trương Phúc Loan tự xưng Quốc Phó. Lê Quý Đôn cho biết: “Phúc Loan chuyên quyền hơn 30 năm, tham lam tàn nhẫn, giết chóc rất nhiều vàng bạc, châu ngọc, vật báu, gấm vóc, vườn ruộng, nhà cửa, tôi tớ, ngựa trâu không biết bao mà kể. Lính quản mỗi năm nộâp đến năm gánh nặng dây mây để thay chuỗi tiền nát. Từng gặp lụt mùa thu, những rương hòm bị thấm ướt, phơi vàng đầy chiếu mây, sáng chói cả sân”⁽²⁾.

Sự thối nát của tầng lớp thống trị ở Đàng Trong cùng với bộ máy quan lại phình ra khủng khiếp từ những năm 60 của thế kỷ XVIII. Chỉ trong một xã cũng có đến 16, 17 tướng thần và 20 xã trưởng. Nạn mua quan bán tước phổ biến làm cho quan lại ngày một tăng thêm. Sức sản xuất bị kìm hãm, đời sống nhân dân lầm than, cơ cực.

Tuần phủ Quảng Ngãi là Nguyễn Cư Trinh, năm 1751 đã gửi sớ tâu lên Chúa Nguyễn Phước Khoát nêu rõ thực trạng Đàng Trong lúc bấy giờ. Ông viết: “… Dân là gốc nước, gốc không vững thì nước không yên, ngày thường không lấy ân huệ mà kết lòng dân, đến lúc có việc  sẽ nương tựa vào đâu? Trộm lo: trong dân gian mối tệ chất chứa đã nhiều, nếu cứ an theo thời thường giữ lề lối cũ, không tùy thời thêm bớt, lập bàn kỷ cương, thì một ấp chẳng làm được huống chi một nước. Nay việc gây tệ hại cho dân là: cấp lính, nuôi voi và nạp tiền án. Ngoài ra, còn sự nhũng phí quá lệ rất nhiều, nhưng việc ấy thuộc về kinh kỳ. Không dám vượt chức nói ra - xin nói những việc trong chức phận: dân chịu thống thuộc nhiều nơi, đã chịu lệnh của nha trường sai dư, lại chịu lệnh của các nha trường điền tô, lại chịu lệnh các nha sai viên đầu nguồn, lại chịu lệnh bản phủû, lại chịu lệnh quan lại nha môn, lại chịu lệnh các sai nhân, lại chịu lệnh người đi săn ngang dọc, há chẳng phải 10 con trâu đến 9 người chăn? Nghèo khổ thất nghiệp rất là đáng thương, đã không có hằng sản, làm sao giữ được hằng tâm? Trong lúc bình yên mà lòng dân còn rất dao động, một mai có việc thì chế ngự sao kịp”⁽³⁾.

Tình hình trở nên trầm trọng hơn vì cái gọi là nạn “tiền hoang”. Nguyên là Đàng Trong phải mua đồng của Đàng Ngoài thông qua các lái buôn ngoại quốc đúc tiền.  Khi chính quyền Đàng Ngoài tìm cách cấm ngặt việc đó và thương thuyền nước ngoài đến buôn bán ít đi thì Chúa Nguyễn Phước Khoát buộc phải cho dùng kẽm đúc tiền từ năm 1746. Tiền kẽm được tha hồ đúc từ vua đến dân gây nên một tình trạng lạm phát khiến dân chúng mất tin tưởng. Họ đua nhau chứa thóc mà không chịu chứa tiền. Thương nhân cũng không muốn đổi hàng hoá lấy tiền kẽm. Giá gạo lên cao vọt, đói kém xảy ra.

Nạn đói đã nhiều lần xảy ra ở Đàng Trong hồi giữa thế kỷ XVIII. Năm 1752, một nạn đói lớn đã xảy ra, dân bị chết đói rất nhiều. Từ năm 1768, đói kém diễn ra liên miên trong 4-5 năm liền.

(Còn nữa)

--------------------------

(1) Phủ biên tạp lục, Sđd, tr.360.

(2,3) Phủ biên tạp lục, Sđd, tr.216-217.

Phó giáo sư NGUYỄN QUỐC LỘC

Tiến sĩ NGUYỄN THỊ HẬU