Sáng 20/1/1954, giặc Pháp huy động 4 binh đoàn cơ động số 10, 41, 42 và 100 (gồm 22 tiểu đoàn) và 2 tiểu đoàn dù ngụy mở cuộc tấn công quy mô ra Phú Yên. Để yểm trợ và dọn đường cho lực lượng bộ binh, cơ giới tấn công, địch huy động hàng chục máy bay ném bom và sử dụng tàu chiến bắn hàng ngàn quả pháo lên TX Tuy Hòa, dọc đường số 1 và những nơi chúng nghi ngờ có lực lượng của ta.

Được sự yểm trợ của máy bay, tàu chiến, bộ binh địch đổ bộ lên cửa biển Đà Diễn. Hai tiểu đoàn dù đổ xuống chiếm khu vực sân bay Chóp Chài phía bắc thị xã. Ở hướng nam, Binh đoàn số 10 và hàng trăm xe quân sự, xe cơ giới ồ ạt tiến quân ra đèo Cả. Ở hướng tây, địch sử dụng 2 binh đoàn từ Cheo Reo đánh xuống Củng Sơn. Cả ba hướng địch đều nhằm bao vây đánh chiếm Phú Yên. Những ngày đầu có phi pháo yểm trợ, chúng tiến nhanh làm cho bộ đội địa phương và dân quân có phần lúng túng. Việc tổ chức sơ tán cho nhân dân còn lộn xộn, trong công tác lãnh đạo chưa đánh giá hết âm mưu thâm độc của địch nên kế hoạch đối phó còn bị động.

Trước tình hình đó các cấp ủy đảng đã nhanh chóng uốn nắn, chỉ đạo các bộ phận, các lực lượng dân quân kịp thời rút kinh nghiệm và chuẩn bị đánh địch tốt hơn. Ở hướng nam, dân quân du kích thôn Bàn Nham (xã Hòa Xuân) chỉ có 13 người với 2 khẩu súng đã kìm chân Tiểu đoàn Không quân 506 thuộc Binh đoàn 10 địch, 2 ngày sau chúng mới tiến ra được cầu Bàn Thạch. Trong TX Tuy Hòa ta chống trả địch quyết liệt. Từ cửa biển Đà Diễn lên ngã 5 thị xã chưa đến 2km nhưng địch tiến quân phải mất 1 ngày. Dưới sự chỉ huy của Thị đội trưởng Đỗ Xuân Sanh và Thị đội phó Trần Tâm, Đại đội 377 cùng lực lượng vũ trang TX Tuy Hòa đã dũng cảm bám sát địch để ngăn cản bước tiến quân của chúng. Du kích phường 6, phường 7 do đồng chí Mai Sanh chỉ huy đã bố trí sẵn trận địa mìn. Khi địch vừa đặt chân đến, bộ đội dân quân du kích thị xã vừa bắn vừa cho nổ mìn. Giặc hoảng hốt tháo chạy vướng phải hầm chông và mìn, lựu đạn gài sẵn nên chết và bị thương rất nhiều. Đại đội 377 cũng đã bí mật vượt qua các cụm đóng quân của địch, bất ngờ tập kích vào sân bay Chóp Chài và sở chỉ huy của chúng ở thị xã, loại khỏi vòng chiến hàng trăm tên.

Tại Ninh Tịnh, xã Bình Kiến (nay là phường 9) sáng 20/1/1954, địch đổ bộ chiếm đóng chùa Hồ Sơn và cho 1 đại đội chiếm giữ điểm cao này. Lực lượng du kích bình tĩnh tổ chức đưa nhân dân nhanh chóng tản cư và bố trí lực lượng bám làng chiến đấu. Một tiểu đoàn địch có phi pháo yểm trợ, tấn công làng Phước Hậu đã bị 2 trung đội du kích chặn đánh liên tục suốt 3 ngày liền, tiêu diệt hàng chục tên và thu nhiều quân trang quân dụng. Ở ven chân núi Chóp Chài, một cánh quân địch bị dân quân du kích chặn đánh từ chùa Khánh Sơn đến làng Thanh Đức, diệt và làm bị thương 86 tên.

Tại xã Hòa Trị một tiểu đoàn địch tràn vào Phước Khánh, Quy Hậu, xóm Lẫm (Phụng Tường) đốt nhà, phá vườn, giết gia súc. Du kích Hòa Trị dựa vào hầm chông, bẫy mìn được bố trí sẵn đã nổ súng đánh địch, buộc chúng phải rút về TX Tuy Hòa.

Đầu tháng 2/1954, một cánh quân địch gồm lính Âu Phi, từ TX Tuy Hòa càn quét, cướp bóc các xã Hòa Trị, Hòa Thắng, Hòa Quang nhằm khai thông tỉnh lộ số 7 đi Củng Sơn (huyện Sơn Hòa) và càn ra Mỹ Hòa (xã Hòa Thắng) Đại Bình, Đại Phú, Hạnh Lâm (xã Hòa Quang), Gò Quán, xóm Lẫm (Phụng Tường, xã Hòa Trị); một cánh quân khoảng gồm 1 tiểu đoàn đánh vào Quy Hậu (xã Hòa Trị). Hai cánh quân của địch hợp lại chiếm đóng tại núi Sầm.

Ngày 31/1/1954, Thường vụ Tỉnh ủy họp kiểm điểm tình hình và đề ra các chủ trương đối với địch. Chấp hành chủ trương của tỉnh, huyện Tuy Hòa 2 và xã Hòa An (TX Tuy Hòa) tăng cường giáo dục nhân dân về âm mưu chiếm đóng của địch ở TX Tuy Hòa. Tản cư triệt để nhân dân thị xã về Hòa Kiến, Hòa Quang. Tiếp tục bố phòng, phát triển hầm chông cạm bẫy, đẩy mạnh chiến tranh du kích. Động viên nhân dân cất giấu tài sản, phân tán lương thực và tập trung giam giữ cô lập bọn phản động nguy hiểm.

Tháng 2/1954, sau khi chiếm TX Tuy Hòa, thực dân Pháp vội vàng lập bộ máy ngụy quyền tỉnh Phú Yên do Nguyễn Văn Đạt làm tỉnh trưởng. Cơ quan an ninh của ta đã bố trí đồng chí Võ Thành Long, cán bộ cơ sở vào làm việc tại trung đoàn bảo an, tìm cách giác ngộ Phan Ngũ - chỉ huy trung đoàn và tỉnh trưởng Nguyễn Văn Đạt bí mật làm việc cho ta. Những tin tức quan trọng, bí mật do những người cầm đầu ngụy quyền tỉnh Phú Yên cung cấp, ta nắm được âm mưu của địch và có những biện pháp đối phó hiệu quả, hạn chế thiệt hại do các cuộc hành quân của địch gây ra.

Những thắng lợi vang dội ở chiến trường Tây Nguyên góp phần quan trọng phá vỡ về căn bản kế hoạch tập trung quân cơ động của địch phục vụ chiến dịch Át-lăng. Trên đà phấn khởi, quân và dân Tuy Hòa tiếp tục chặn đánh địch, kiên quyết không cho chúng mở rộng phạm vi chiếm đóng và ứng cứu cho chiến trường Tây Nguyên. Ngày 16/2/1954, địch huy động lực lượng tiến công ra các huyện phía bắc tỉnh. Trên đoạn đường Tuy Hòa ra Chí Thạnh, Sông Cầu, La Hai, quân dân ta phá sập cầu cống, lập các cụm chiến đấu, gài bom mìn phục kích, bám sát, đánh địch liên tục, tiêu diệt hàng trăm tên và làm chậm bước của địch.

Hòa với tiếng súng bao vây kìm chân địch của chiến trường Phú Yên và Nam Trung Bộ, ngày 13/3/1954, quân ta bắt đầu nổ súng tiến công tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ, làm cho tinh thần quân địch ở Phú Yên hoang mang dao động, một bộ phận tự động bỏ công sự kéo về Khánh Hòa. Ngày 19/3/1954, Tỉnh ủy họp nhận định tình hình qua 3 tháng đánh trả chiến dịch Át-lăng và chủ trương tiếp tục đẩy mạnh tiến công địch và bảo đảm tiếp tế cho mặt trận. Huyện ủy và Ủy ban Kháng chiến huyện Tuy Hòa 2 phát huy ý chí tự lực tự cường, dựa vào làng chiến đấu đẩy mạnh chiến tranh du kích, động viên nhân dân thi đua giết giặc lập công, phục vụ kháng chiến. Quân dân Tuy Hòa 2 phối hợp với một đại đội của Tiểu đoàn 375 và Đại đội 377 vượt sông, tiến công quân địch ở ga Gò Mầm (xã Hòa Bình), diệt và bắt sống hơn 100 tên.

Cuối tháng 4/1954, địch điều động 2 tiểu đoàn từ TX Tuy Hòa tiến ra càn quét các xã Hòa Trị, Hòa Quang, Hòa Thắng nhằm đẩy lùi lực lượng của ta, lập vành đai an toàn cho TX Tuy Hòa. Ban chỉ huy Tiểu đoàn 375, Đại đội 377 và các cấp ủy địa phương nhanh chóng bàn bạc, xác định kế hoạch tác chiến. Bộ đội chủ lực kết hợp với dân quân du kích các xã phục kích chặn đánh địch quyết liệt, bẻ gãy cuộc càn quét quy mô lớn của địch.

Trên đà chiến thắng, ngày 20/6/1954, du kích xã Hòa Kiến phối hợp với bộ đội tiêu diệt hàng chục xe của địch chở đầy lính ở Màng Màng. Sau đó, quân ta băng qua cánh đồng Ninh Tịnh, tiến công diệt nhiều xe cơ giới của địch ở đường Nguyễn Huệ (TX Tuy Hòa), bắt sống hàng trăm tên. Trước sức tấn công mãnh liệt của nhân dân ta, hệ thống phòng thủ của địch ở vùng chiếm đóng Tuy Hòa đứng trước nguy cơ tan vỡ. Tướng Đờbôpho buộc phải rút Binh đoàn Cơ động số 41 từ Bình Định về tăng cường phòng thủ TX Tuy Hòa. Giữa lúc quân dân TX Tuy Hòa đang liên tục tấn công địch thì trên khắp các chiến trường Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, Tây Nguyên, Nam Bộ, Trung và Hạ Lào, quân viễn chinh Pháp cũng bị đánh liên tiếp.

Ngày 7/5/1954, tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ của địch bị quân ta tiêu diệt toàn bộ. Binh lính địch ở Tuy Hòa vô cùng hoang mang dao động, tinh thần chiến đấu bạc nhược rệu rã. Nắm vững tình hình và được thắng lợi của chiến dịch Điện Biên Phủ cổ vũ, Huyện ủy Tuy Hòa 2 đã kịp thời chỉ đạo đẩy mạnh công tác ngụy vận, tuyên truyền vận động binh lính địch mang vũ khí trở về với cách mạng hoặc bỏ ngũ về với gia đình. Các đồng chí Lê Hân, Hồ Mạnh, Phạm Thị Ý và đội công tác binh vận ở Tuy Hòa đã vận động nhiều lính ngụy trở về với cách mạng. Chỉ trong tháng 6/1954, 292 người đã rã ngũ, mang nộp cho cách mạng 250 súng các loại.

Trong thế rệu rã, địch cố sức dựng lên một số tên tay sai, lập hội đồng tề ở các phường, nhưng vừa mới nhen nhóm ta đã tổ chức đập tan. Tối 5/4/1954, đồng chí Lê Hào chỉ huy tổ du kích, gan dạ mưu trí đột nhập vào xóm Chiếu, phường 5, diệt gọn bọn tề điệp do địch mới dựng lên, làm cho bọn tay sai trong thị xã khiếp đảm, không có tên nào dám ló đầu ra làm tay sai cho địch.

Vũ khí tự tạo tại Liên Hiệp Mỹ, xã Hòa Thịnh - Ảnh: Tư liệu

Trước nguy cơ bị tiêu diệt, Pháp buộc phải thu hẹp phạm vi chiếm đóng. Ngày 16/6/1954, bọn chúng rút khỏi Sông Cầu, ngày 19/6/1954 địch rút chạy khỏi Chí Thạnh. Quân địch ở các nơi chạy về TX Tuy Hòa chưa kịp hoàn hồn thì đêm 21/6/1954, bộ đội và dân quân du kích bất ngờ tấn công vào các tụ điểm đóng quân của giặc ở thị xã và vùng ven. Tiểu đoàn Không quân 717 ở trung tâm TX Tuy Hòa bị đánh tan, hơn 200 tên bỏ xác tại trận, 100 xe quân sự bị phá hủy, kho xăng, kho đạn dự trữ bị đốt cháy. Ở khu vực Màng Màng (xã Hòa kiến), Tiểu đoàn 375 kết hợp với quân dân khu du kích địa phương đánh thiệt hại nặng một tiểu đoàn địch, phá hủy 100 xe quân sự.

Ngày 25/6/1954, ta mở trận phục kích ở đèo Cả, phá hủy 79 xe, diệt và bắt sống gần 200 tên địch, khóa chặt đèo Cả, cắt đứt con đường vận chuyển tiếp tế cho địch ở TX Tuy Hòa. Ngày 29/6/1954, ta tập kích lần thứ 2 vào TX Tuy Hòa bằng cả pháo cối bộ binh, gây cho địch nhiều thiệt hại. Đêm 8/7/1954, quân ta thọc sâu đánh phá kho đạn lớn của địch ở phường 6, TX Tuy Hòa. Tiếng nổ rung chuyển kéo dài từ nửa đêm đến sáng làm cho địch kinh hoàng khiếp đảm… Cùng thời gian này, Đại đội 377 phối hợp với dân quân du kích xã Hòa Trị bao vây cứ điểm núi Sầm. Địch tuy chưa bị tiêu diệt hoàn toàn nhưng chúng đã mất khả năng đánh phá, phải co cụm phòng thủ trước thế bao vây mai phục bắn tỉa quấy rối của du kích. 29 đồng chí hy sinh trong trận tấn công cứ điểm núi Sầm đã được mai táng trong 2 ngôi mộ tập thể tại xã nhà, là một điển hình của tinh thần dũng cảm hy sinh vì độc lập tự do của Tổ quốc và hạnh phúc của nhân dân.

Tháng 7/1975, chiến dịch Át-lăng của thực dân Pháp ở Nam Trung Bộ nhằm chiếm đóng toàn bộ vùng tự do 4 tỉnh bị thất bại hoàn toàn. Địch phải co cụm về đóng tại TX Tuy Hòa.

VIỆT THÀNH