Có thể nói chắc rằng từ cái thời ông Chí Phèo sinh ra tại cái “lò gạch cũ” đến nay, việc làm gạch “thủ công” ở nông thôn không tiến triển gì lắm về mặt kỹ thuật. Từ việc lấy đất sét ở ruộng, làm nhuyễn, đúc thành viên, cho vào lò nung… cơ bản chẳng có gì khác trước. Tuy máy móc hỗ trợ khâu làm đất nhưng cũng chỉ có lợi cho chủ thôi, chứ người làm công vẫn cứ nặng nhọc hoàn nặng nhọc, và có phần nguy hiểm hơn trong lao động, bởi phải đối diện với thứ máy móc tự chế, các mối hàn chắp vá tứ tung theo ý đồ của từng chủ lò, mà không có cơ sở sản xuất nào chịu trách nhiệm. Không thấy bảo hiểm bảo hiếc nào cho nhân công làm gạch cả.
Một thời không xa sau ngày thống nhất đất nước, hình ảnh chiếc lò gạch ngày đêm “nhả” khói là biểu tượng “ăn nên làm ra” của một hợp tác xã nông nghiệp. Khi thực hiện khoán 10, số lò gạch chuyển dần cho tư nhân tự hạch toán. Ngày đó người ta lên rừng chặt cây làm củi đốt lò, khói bốc lên phần lớn là khí CO2 và hơi nước, xem ra còn dễ chịu. Thế nhưng hiện nay, nhiên liệu chính để đốt lò là vỏ hạt điều, khói bốc ra mùi hăng hắc rất khó chịu, ai hít phải chừng hai tiếng đồng hồ là cổ họng bắt đầu khô, đờm kéo lên ràn rạt. Khi đời sống được nâng lên, con người quan tâm hơn đến sức khỏe của mình, của cộng đồng, nên mấy cái “lò gạch cũ” gần như đi ngược lại với chiều hướng phát triển của xã hội.
Sản xuất trong một “lò gạch cũ” ở Hòa Quang Bắc – Ảnh: P.H
Vậy mà hầu hết các vùng nông thôn có ruộng được bồi đắp bởi phù sa con sông Ba, đều có lò gạch. Có vùng lò gạch mọc nhiều như nấm, đi trên đường làng độ vài trăm mét là thấy lò gạch. Thường mỗi chủ có hai lò, thay phiên nhau ngày đêm “nhả” khói. Có chủ làm ăn khấm khá, đắp tới 4-5 lò như chủ lò gạch Phong Phú ở thôn Phong Niên, xã Hòa Thắng, huyện Phú Hòa. Mỗi lần lò nổi lửa là khói đen cuồn cuộn phun ra, mấy đám ruộng gần lò gạch thường cháy xém vì mụi than của vỏ hạt điều đáp xuống. Có đám cách lò 200 mét vẫn bị ảnh hưởng, nếu “lỡ” nằm đúng hướng gió. Thường chủ lò ngại bà con lên tiếng, làm đơn kiện cáo nên đền tiền cho ruộng bị hư là xong. Nhưng còn sức khỏe dân trong làng tính sao? Họ đâu có chết liền như cây lúa. Mà ai chứng minh được: Tôi bệnh đây là do quá trình ngửi khói của lò gạch? Hơn nữa xóm giềng với nhau, đám giỗ còn mời qua mời lại, chứ xa lạ gì đâu. Như lời ông Nguyễn Đệ, nhà ở phía nam lò gạch Phong Phú, nói: “Một năm cả nhà tôi ho hen suốt sáu tháng mùa gió bấc. Bà nhà tôi nuôi heo nái cũng thất bại, mỗi lứa chỉ đẻ được vài con, số còn lại chết trong bụng heo mẹ. Mà tôi với ổng (chủ lò) là chỗ thân tình, biết làm sao! Với lại lấy gì minh chứng sự thiệt hại trên là do khói của vỏ hạt điều đốt tại lò gạch”.
Gặp bà con ở xóm có lò gạch, họ đều than thở: “Mấy bữa nay buổi sáng trời đổi gió nam, mấy đứa nhỏ nhà tôi khọt khẹt liền”. “Buổi chiều gió nồm, lại đến lượt nhà tôi ngửi khói, mà đúng là cái mùi khói vỏ hạt điều khó chịu thiệt. Hít phải một hồi thấy trong người ngầy ngật, muốn bỏ cơm”. Có người còn nói nghe hăng: “Chắc phải làm đơn rồi cùng ký vào, gởi lên cấp trên quá”. Nhưng ca cẩm một hồi “đã” miệng, rồi họ bảo: “Nãy giờ tui hổng có nói gì á!”. Họ còn nghĩ xa nghĩ gần: Nói vậy chớ vợ cậu Ba nó làm mướn bên đó mà. Rồi thằng Hai con anh Năm, tốt nghiệp đại học, tìm không ra việc, cũng đi làm lò gạch… Đành rằng các chủ lò liên kết với nhau chỉ trả ngày công 20.000 đồng, cơm ăn nước uống tự túc, nhưng dẫu sao cũng giải quyết được phần nào số lao động dôi dư trong gia đình. Mà, công việc rất nặng, có khi làm dăm ba hôm lại phải nghỉ vài ngày để lấy sức mới làm tiếp được.
Một lò gạch ở xã Hòa Thắng (huyện Phú Hòa) đang “nhả khói” – Ảnh: P.H
Tôi có gặp mấy ông cán bộ ở địa phương, than với họ về khói lò gạch. Họ cũng cảm thông, nhưng nói:
- Nếu không cho họ làm, lấy đâu gạch xây dựng?
Tôi bảo:
- Thì cũng phải có cách nào đó chớ anh. Đem lò gạch ra xa nhà dân, xa vùng trồng trọt hoặc nung gạch bằng than đá.
- Coi bộ khó lắm, với lại cũng chưa có chủ trương.
Tôi không tin lắm lời ông cán bộ nọ (xin được giấu tên). Cái cách dùng chữ như là: “Chủ trương, chính sách, giải pháp, đầu tư,v.v…”, thường gây hoảng cho dân chúng, tạo khoảng cách xa lạ giữa cán bộ và nhân dân. Tôi bèn ra tận nhà máy gạch Tuy-nel Phú Yên hỏi thăm, được giám đốc Nguyễn Doãn Hiếu cho biết: “Nhà máy hiện nay cho ra lò 20 triệu viên/năm, nếu đúng công suất lên tới 30 triệu viên gạch qui chuẩn/năm. Ước tính đủ gạch xây dựng cho toàn tỉnh, cả cho tư nhân lẫn công trình của nhà nước”. Gạch Tuy-nel chắc, thẳng mặt, kích cỡ ổn định, không vênh như gạch đốt ở lò thủ công. Thợ hồ đúc kết: xây bằng gạch Tuy-nel ít tốn vữa, thi công nhanh. Anh Hiếu còn cho biết thêm: “Giá cả cũng không mắc, gạch Tuy-nel 4 lỗ 264đ/viên, nhà máy chúng tôi luôn sẵn xe chở tận nơi khách hàng yêu cầu”.
Như vậy đã rõ là có thể “đưa vào bảo tàng” mấy cái lò gạch gây phiền toái ở nông thôn. Thế nhưng dân mình hiền lắm, dĩ hòa vi quý với nhau, nên trách nhiệm này xin được đặt ra cho các cấp chính quyền và những người có trách nhiệm về vấn đề môi trường – nhất là môi trường ở nông thôn thường dễ bị… quên. Và hy vọng sắp tới sẽ có nhiều cơ hội làm ăn mở ra ở nông thôn để nông dân nuôi trồng được những cây, con phù hợp với thổ nhưỡng, khí hậu, đem lại thu nhập thỏa đáng.
PHÙNG HI
