Lịch sử cận đại của Campuchia đã trải qua một thời kỳ đen tối và bi thảm nhất dưới chế độ Khmer Đỏ: xóa bỏ tiền tệ, chợ búa, tôn giáo, tín ngưỡng, không có điện thoại, đóng cửa biên giới, cắt đứt mối ràng buộc giữa trẻ con và gia đình, giáo dục chỉ là để tẩy não trẻ em, biến chúng thành một tầng lớp chỉ biết phục vụ cho Angkar (tổ chức) và giấc mơ hoang tưởng của họ.
Một ngày sau khi tiếp quản Phnom Penh, Khmer Đỏ đã buộc toàn bộ dân chúng các thành phố phải rời bỏ mọi thứ họ có và đi về các vùng nông thôn để lao động như các nô lệ. Không lâu sau đó, chế độ này đã khủng bố những trí thức, tu sĩ, mục sư, viên chức chính quyền, người nước ngoài, cả những cán bộ và binh lính của họ nhưng bị nghi ngờ. Họ bị bắt giam, tra tấn và thủ tiêu cùng với vợ con. Trong gần bốn năm cầm quyền của Khmer Đỏ, khoảng 1,7 triệu người đã chết, trong đó số bị giết khoảng 1,4 triệu người, còn lại là chết vì kiệt sức, vì đói, vì khủng hoảng, vì cô đơn…, chiếm 1/5 dân số Campuchia lúc đó.
Có hai địa điểm nổi tiếng ở Phnom Penh lưu giữ chứng cớ tội ác diệt chủng của Khmer Đỏ: Bảo tàng diệt chủng Toul Sleng và Cánh đồng chết Choeung Ek.
Bảo tàng diệt chủng Toul Sleng nguyên là Trường trung học Toul Svay Prey. Sau khi cầm quyền, Khmer Đỏ đã biến nó thành nhà tù lớn nhất Campuchia với tên gọi S21 (Security Office 21 - Cơ quan an ninh 21). Phía ngoài là hàng rào dây thép gai dày đặc và hai lớp tôn dập sống. Tất cả bốn tòa nhà ba tầng của trường học dùng để giam giữ, xét hỏi và tra tấn một cách tàn bạo các nạn nhân, sau đó đưa đi hành hình ở Choeung Ek cũng thuộc sự quản lý của S21. Các tài liệu cho biết khoảng 20.000 người đã bị giết ở những nơi này. Đến lúc Phnom Penh được giải phóng, tại đây chỉ còn 7 người sống sót!
Từ cổng vào, các tòa nhà được ký hiệu từ A đến D để thuyết minh cho khách. Tòa nhà đầu tiên có tất cả 20 phòng dùng để xét hỏi và tra tấn tù nhân. Các lớp học bị dọn sạch bàn ghế, chỉ còn lại cái giường sắt có cả vạt giường cũng bằng thép lá, cùm sắt để cùm chân nạn nhân vào giường khi xét hỏi, góc giường có một thùng sắt nguyên thủy để đựng đạn, có lẽ dùng để chứa dụng cụ tra tấn, có một bàn và ghế gỗ dành cho cán bộ xét hỏi. Tại các phòng này còn có hình chụp những nạn nhân cuối cùng đã chết ngay tại phòng xét hỏi, trong số đó có một phụ nữ. Các bức ảnh được ghi chú là tác phẩm của “Vietnamese photographer Ho Van Tay” (nhiếp ảnh gia Việt Nam có lẽ tên là Hồ Văn Tây) chụp vào ngày 10/1/1979, ba ngày sau khi Khmer Đỏ chạy khỏi Phnom Penh. Trước mặt tòa nhà đầu tiên có sân với các trụ cùng dây buộc nguyên để dùng cho học sinh thực hành, Khmer Đỏ dùng nó như là phòng xét hỏi cùng với ba lu nước lớn. Có các hình vẽ mô tả tù nhân bị trói hai tay ra sau lưng bằng dây thừng, đặt nằm lộn ngược trên dây treo cho đến khi bất tỉnh. Tiếp đó người xét hỏi dìm đầu tù nhân vào lu nước bẩn thỉu, hôi thối làm cho họ nhanh chóng tỉnh lại để tiếp tục bị xét hỏi. Trong khoảng sân trước tòa nhà này có 14 ngôi mộ vô danh, đó là mộ của những người bị giết cuối cùng tại nhà tù này.
 |
| Cây giết người - Ảnh: NGUYỄN THANH |
Ở những tòa nhà kia thì các vách lớp học được đục khoét nham nhở thông từ phòng này qua phòng kia và tạo ra các ngăn có kích thước 1m x 2m có xích chôn dưới sàn dùng cho mỗi tù nhân. Vách các ngăn ở tầng 1 xây bằng gạch hết sức vụng về, tầng 2 làm bằng gỗ với khung thép, tầng 3 dùng để giam nhiều người. Tòa nhà thứ ba còn nguyên dây thép gai giăng từ nóc nhà xuống đất, ở một số phòng có treo rất nhiều hình ảnh của các tù nhân, trong số đó có những người còn rất trẻ, mỗi người mang một số hiệu riêng và có cả hình ảnh những người đã chết vì bị tra tấn. Tầng trên cùng dùng làm phòng chiếu phim phục vụ du khách có nhu cầu (vé vào cửa nếu có cả xem phim phải thêm 3 USD). Ở khoảng sân trước tòa nhà thứ tư có đài tưởng niệm các nạn nhân của chế độ Khmer Đỏ và các tấm bia đá khắc tên từng nạn nhân. Trong tòa nhà trưng bày nhiều sọ của các nạn nhân, dụng cụ tra tấn và những hình ảnh giam giữ, tra tấn…
Trong khi tham quan nhà tù, du khách lặng thinh, nếu đi chung đoàn và có trao đổi thì cũng nói rất khẽ; sổ ghi cảm tưởng được ghi bằng nhiều thứ tiếng với nội dung xúc động. Sau khi tham quan xong, ngồi nghỉ dưới bóng mát, tôi thấy nét mặt ai cũng thẫn thờ.
Tên chính thức của khu vực hành hình các tù nhân từ Toul Sleng đưa đến là Trung tâm diệt chủng Choeung Ek (The Choeung Ek Genocidal Center) nhưng người ta quen gọi là Cánh đồng chết dựa theo tựa đề bộ phim The Killing fields đoạt giải Oscar năm 1984 kể lại câu chuyện về nhà báo Campuchia Dith Pran - người đã trốn thoát ra nước ngoài từ nhà tù Khmer Đỏ. Một bản đồ chính thức mô tả có hơn 300 cánh đồng chết ở Campuchia, nhưng Choeung Ek nằm cách Phnom Penh 15 cây số về phía đông nam là lớn nhất, nguyên là một nghĩa trang của người Hoa trước năm 1975 kề bên một vườn nhãn. Tại đây, các tù nhân bị hành hình rồi chôn trong các ngôi mộ tập thể.
Khi chuẩn bị khởi hành từ Phnom Penh đi Choeung Ek, bác lái xe tuk tuk dặn dò chúng tôi phải mang túi xách vào người và giữ chặt để phòng cướp giật. Tôi nghĩ là chỉ áp dụng khi đi đường thôi, nhưng trong khuôn viên tham quan vẫn thấy những bảng nhắc nhở bằng tiếng Anh “Please care for your belongings” (Hãy chú ý đến vật dụng của bạn) thì tôi mới giật mình: Bọn bất lương không chừa nơi nào có thể hoạt động được, thôi thì cẩn thận vẫn hơn.
Cách bên trong cổng vài chục mét là khu vực trước đây dùng làm nơi đỗ của các xe tải chở tù nhân từ Toul Sleng và các nơi khác đến để giết. Thời ấy, mỗi tháng có hai hoặc ba đợt xe đến, có khi 3 tuần một lần, mỗi xe chở từ 20-30 tù nhân đầy vẻ hoảng sợ, bị bịt mắt và câm lặng. Khi xe đến, các tù nhân được đưa ngay đến các con mương và hố để hành hình ngay lập tức. Trường hợp số nạn nhân vượt quá 300 người mỗi ngày, những kẻ hành hình không thể thực hiện kịp (vì giết người bằng phương tiện “thủ công”, từng người một) thì họ giam lại để hành hình vào ngày hôm sau. Nơi giam giữ được làm bằng gỗ với vách làm bằng hai lớp gỗ phẳng để làm cho tối cũng như để ngăn các tù nhân nhìn thấy nhau và có mái làm bằng tôn mạ kẽm. Những kẻ hành hình cũng có trụ sở làm việc riêng, trong đó có bảng phân công, danh sách nạn nhân. Có một phòng chứa hóa chất như DDT và tương tự để những người hành hình rắc các hóa chất này lên các thi thể nạn nhân ngay sau khi hành hình nhằm hai mục đích: loại trừ mùi hôi thối từ xác chết có thể gây ra sự nghi ngờ của những người làm việc gần đó cũng như để giết những nạn nhân còn sống sau khi được chôn. Ba nơi này đã không còn hiện vật, chỉ có bảng thuyết minh dựng trên khu vực ngày xưa là các phòng. Phòng chứa dụng cụ giết người gồm có cùm, thép, cuốc, rìu, các loại dao, trục bánh xe bò, gậy gỗ…, một số dụng cụ đã mất vào năm 1979.
Khu vực hành hình cùng các mộ tập thể được ngăn cách với lối đi lát gỗ bằng dây thừng và có nhắc nhở du khách không đi lấn vào ranh giới thiêng liêng. Phía tiếp giáp với đồng ruộng có một con đê được xây dựng để bảo vệ di tích khỏi ngập lụt. Khu vực chính này xen lẫn với các hố chôn đã khai quật vẫn còn đọc rõ một số bia mộ của người Hoa trước năm 1975. Một tủ kính được đặt dưới mái che trưng bày những mảnh quần áo của nạn nhân trồi lên từ dưới mặt đất khi trời mưa sau cuộc khai quật những mộ lớn năm 1980. Một ô vây quanh bằng trụ gỗ có mái che ghi chú đó là mộ của hơn 100 phụ nữ mà đa số là trần truồng và các đầu lâu trẻ con nằm chung. Có một tủ kính bên đường trưng bày những mảnh xương còn sót lại sau khi khai quật. Một cây lớn mang tên Cây giết người (Killing tree) là nơi những kẻ hành hình cầm chân trẻ con quật đầu vào để giết chết, cây này và các trụ vây quanh của ngôi mộ hơn 100 phụ nữ được treo đầy những vòng chỉ đủ màu như để cầu nguyện cho linh hồn các nạn nhân. Chính lãnh đạo khét tiếng của S21 là Kaing Guek Eav, được biết nhiều với tên Duch, đã thú nhận động cơ cũng như cách giết trẻ con như vậy trước phiên tòa xét xử tội diệt chủng của Khmer Đỏ rằng khẩu hiệu và chỉ đạo của Khmer Đỏ là nhổ sạch cỏ, đào cả rễ của nó lên; không có lợi ích gì trong việc giam giữ trẻ con, và nó sẽ trả thù chúng ta. Các tội danh: tội phạm chiến tranh, tội ác chống lại loài người, tra tấn và giết người có kế hoạch là xứng đáng cho vai trò của ông ta. Có một cây to khác gọi là Cây ma lực (Magic Tree) dùng treo loa phóng thanh công suất lớn để át tiếng kêu van của các nạn nhân khi đang bị hành hình.
Tháp tưởng niệm trung tâm được xây dựng để bảo quản 8.985 sọ người và một số xương đã được khai quật trong 86/129 ngôi mộ tập thể tính đến cuối năm 1980 cũng như để tưởng niệm cái chết của người dân Campuchia dưới chế độ Pol Pot. Tháp có mái vút cao theo phong cách Khmer truyền thống và các vị thần đỡ cột; khách vào viếng phải để giày dép bên ngoài. Bên trong có hành lang nhỏ bao quanh một tháp 10 tầng bọc kính chứa đầy sọ và xương người, có phân biệt sọ của người dưới 20 tuổi và từ 20 đến 40 tuổi, sọ của nam giới và nữ giới. Nhiều sọ có vết nứt dài, vỡ, vết thủng, các hình chụp thể hiện nạn nhân bị giết với vết tích trên sọ tương ứng với dụng cụ đó một bên như giết bằng lưỡi lê, que sắt, dao, gậy gỗ, cuốc, rìu, mác… Có ô chứa khăn bịt mắt và quần áo của nạn nhân là trẻ con. Tiếng kinh trầm buồn trong không gian ảm đạm làm tôi thoáng rùng mình.
Ở một góc trung tâm này là bảo tàng, trong đó trưng bày rất nhiều hình ảnh Campuchia dưới thời Khmer Đỏ và hình ảnh khai quật các ngôi mộ. Ngoài mộ được treo chỉ đỏ trên đây còn có ngôi mộ chứa 166 thi hài không đầu, ngôi mộ lớn nhất chứa 450 thi hài… cũng như hình ảnh về phiên tòa xét xử lãnh đạo Kmer Đỏ. Bảo tàng có phòng chiếu phim; khách vào ra đều có nét mặt trầm tư.
Trước cửa Trung tâm diệt chủng Choeung Ek, tôi thấy chiếc xe buýt chở khách đi theo tour nửa ngày đến đây và nhà tù Toul Sleng. Khách chủ yếu là người nước ngoài đã đứng tuổi hoặc thanh niên. Tuyệt nhiên không có trẻ con, và dĩ nhiên không có những người có vấn đề về sức khỏe, bởi lẽ trái tim của họ sẽ không chịu nổi trước những hình ảnh đau thương và tàn bạo. Trong sổ ghi cảm tưởng ở Toul Sleng vào ngày tôi đến, một du khách người Australia đã viết: “There are no words to say how sad I am that this could occur. Thank you for your bravery in showing stories. All my love to your Cambodia” (Không có lời nào nói hết nỗi buồn của tôi về những điều đã xảy ra. Cám ơn các bạn đã dũng cảm kể lại các câu chuyện. Xin gửi trọn vẹn tình yêu của tôi đến đất nước Campuchia của các bạn). Rất nhiều dòng cảm tưởng đầy xúc động và đó cũng là những sẻ chia để người dân Campuchia vượt qua quá khứ đau thương trên con đường xây dựng tương lai.
NGUYỄN THANH
